Sunum:
Aşağıdaki kitap metnini 2013 yılında yayına hazırlamış ve Serçeşme'nin Hünkâr Yayınevi öncelikle yayınlama kararı almıştı. Ancak parasızlık bahanesiyle yaklaşık 5 yıl bekletildikten sonra da yayınlamadığı 4 kitabımdan biridir:
İMAM CAFER SADIK
KİŞİLİĞİ, GÖRÜŞLERİ, BİLİMDE, ZAHİRÎ İSLAM’DA (Sünnilik ve Şiilik) VE BÂTİNÎLİK’TEKİ
(Alevi-Bektaşi-Kızılbaşlık ve İsmaililik) YERİ
İsmail Kaygusuz
İÇİNDEKİLER
İmam Cafer Sadık’ı Tanımak
Yazarın Önsözü
I
Cafer Sadık’a İlişkin Genel Bilgiler
İmam Cafer Sadık ve Bâtınî Şiilik ya da Proto-Alevilik
Usu’lu Kâfi’den Cafer Sadık’ın Tanrı Anlayışına İlişkin Örneklemeler
Tanrı Bu Dünyada da Görülebilir
Usul’ü Kâfi’ye Göre İmam Cafer’in Yeryüzündeki Herşeyden ve Gelecekten Haberi Vardır
İmam Cafer Sadık ve Takiye Öğretisi
Usul’ü-Kâfi’de İ mam Cafer Sadık’tan İlginç Bir Genel Takiye Örneği
İmam Cafer Sadık ve Abul Hattab Takiyesi
Şehristani’de Hattabiler (Hattabiyya)
Hattabilik Üzerinde Henry Corbin’in Görüş ve Yorumları
II
İmam Cafer Sadık Ve Bilim
Bilgin ve Kuramcı Cafer Sadık
Cafer Sadık ve Bilime Deneysel Yöntemi Sokan, “Kimya’nın Babası” Cabir İbn Hayyan
III
İmam Cafer Sadık ve Oğulları
İmam İsmail İbn Cafer Sadık
Dönemin Siyasi Muhalefet Hareketlerinde İmam Cafer’in tutumu
Zeyd olayında İmam Caferî Sadık Devrede
İsmail bin Cafer ve Nass Değişimi Kuramı
İsmaililere Göre İmam Musa Kâzım
İmam Musa Kazım çizgisinin Hasan al-Askari ile bitişi üzerine İsmaili görüşü
Oniki İmamcı Şiilere göre Yedinci İmam Musa al-Kâzım
İmam İsmail İbn Cafer’in Ölümü
Al-Mubarak ve Mubarakiler
IV
İmam Cafer Sadık’tan Torunu Abu Abdullah Muhammed’e
Bâtınilikde Kurumlaşma ve Gelişmeler
İlk Büyük Hicab ve Kuramcı Maymun al-Kaddah
İmam Muhammed bin İsmail’in Kısa Yaşam Öyküsü
Muhammed bin İsmail ve Harun ar-Raşid’in karısı Zubeyde
İmam Muhammed Bin İsmail ve Rey Valisi İshak bin al-Abbas
Muhammad bin İsmail Farghana’da
İmam Muhammed ve İsmaili Dava’nın (mission) Örgütlenmesi
“İmamu’n Natık” (Konuşan İmam) Olarak Muhammed bin İsmail
V
İmam Cafer Sadık, İslam Hukuk (Fıkıh) Okulları ve Caferî Mezhebi
Sünni İslam Hukuk (Fıkıh) Okullarına Kısa Bir Bakış
Hanefi Hukuk Okulu
Maliki Okulu
Şafii Okulu
Hanbeli Okulu
Ve Diğerleri
İmam Cafer Sadık ve Caferî Mezhebi Üzerinde Görüş ve Düşünceler
Malikiler ve Hanbelilerin İmam Cafer Sadık ve Caferî Düşmanlığı
Ve İki Hanefi Görüşü
Şiilere Göre Cafer Sadık ve İmamiye-Ehlibeyt ya da Caferî Mezhebi
Caferî Mezhebinin İki Yüzü: Ortodoks İran Şiiliği ve Heterodoks Kızılbaşlık-Alevi-Bektaşilik
Caferî Mezhebinin Ortodoks Yüzü: İran Şiiliği
- Yüzyılın Başlarından İtibaren İran’da Şii Şeriatının Güçlenmesi, Ortodoks Şii Kümeleşmesi ve Her Türlü Sufiliğin Ezilmesi
İmam Cafer Sadık, Caferî Mezhebinin Heterodoks (Bâtınî) Yüzü ve “Buyruk”
VI
İmam Cafer Sadık ve Heterodoks Caferîliğin (Alevi-Bektaşi-Kızılbaşların) El Kitabı “Buyruk”
Önce Son Söz
Heterodoks Caferîliğin-Aleviliğin Kutsal saydıkları “Buyruk”a Gelince
“Buyruk”un Hazırlanışı, “İmam Cafer Heyeti” ve Kızılbaş Siyaseti
İsmaili-Kızılbaş İlişkileri ve Buyruk’un Bâtınî Kaynakları
Matti Moosa’nın Extremit Shiites kitabının Religious Books (Dinsel kitaplar) Ara Başlığı Altında Buyruk Üzerinde Araştırması ve Görüşleri
Safvâtu’s-Safâ ve Buyruk Üzerinde Karşılaştırmalı Değinmeler
VII
EKLER:
İmâm Cafer-i Sâdık’ın oğlu İsmail’e Öğütleri
İmam Cafer Es-Sadık’ın Tanrının Varlığı Ve Yaratılış Alemine İlişkin Mufaddal Al-Jufi’ye Anlattıklarından Kısa Bir Bölüm
İmam Cafer Es-Sadık'ın Cundeb Oğlu Abdullah’a Tavsiyeleri
Önsöz
İmam Cafer Sadık dönem olarak, hem siyasal hem de dinsel alanlarda İslam tarihinin en önemli zamanında yaşadı. Yeni görüşlerin ortaya çıktığı dönemin politik değişikliklere hızlı bir göz atarsak: Cafer Sadık, Emevi halifelerinde Abdülmelik (685-705) yönetiminin üç yılı, Velid bin Abdülmelik’in(705-715) 9 yıl 8 ayına; 3 yıl 3 ay Süleyman’ın(715-717), 2 yıl 5 ay Ömer bin Abdülaziz’in(717-720), 4 yıl 1 ay Yezid bin Abdülmelik’in(720-724), 10 yıl Hişam bin Abdül Melik’in(724-743), 1 yıl Velid bin Yezid ve İbrahim’in (743-744) ve 6 yıl Mervan (744-750), kısacası Abbasi devleti kuruluncaya dek Emevi halifelerinin yönetimlerine tanıklık etti.
Abbasi döneminde Cafer Sadık, as-Saffah (750-754) ve Mansur (754-775) yönetimlerini yaşadı ve etkin politikadan hep uzak kalmasına rağmen, sık sık koğuşturma ve tutuklamalara uğradı. On beş yıllık İmamlıktan sonra 765 yılında, yani Hicret’in 148. yılında Recep ayının 15. günü, Medine’de Abbasi halifesi Mansur tarafından zehirlettirilerek şehit edilmiştir.
Bu araştırmamızda biz tarihsel olarak İmam Cafer Sadık’ın takıyeye dayanan ortodoks kişililiği, heterodoks-bâtınî karakteri ve çağının çok ilerisindeki bilimselliğiyle birlikte İmamiye mezhebinin çıkışı ve yüzyıllar sonra (17.yy)l tam anlamıyla Ortodoks Caferî Şiiliğine nasıl dönüştüğü üzerinde kısa bilgiler geçtik. İmam Cafer Sadık ve Caferîlik hakkında Sünni mezheplerine mensup kişilerin ve Şiilerin düşüncelerini verdik. Bunları zaman zaman açarak kendi yorum ve görüşlerimiz çerçevesinde değerlendirmeye çalıştık.
Kuşkusuz yapmak istediğimiz, İmam Cafer Sadık’ın Ortodoks İslamda ve İslam dininin bâtınî yüzü olan Heterodoks İslamda (Alevilik ve çeşitli kollarında) nasıl tanındığı ve onun inançsal ve bilimsel kişiliğini tanımayı ve tanıtmayı denemekti. Bizim ne Caferî Şiiliğin ayrıntılı tarih ve kurallarını, ne de Caferî Fıkıhını ortaya koymaya ve onun propagandasını yapmaya niyetimiz var. Bu, Çorum’da merkezileşmiş Ehlibeyt Camisi Şii Cemaatı tarafından yıllardır yapılıyor. Örneğin, Ayetullah el-Uzma Hüseyn Ali el-Mutazeri’nin Caferî Şii devlet fıkıhını anlatan cilt cilt kitapları ortalıkta dolaşıyor.Doğrudan İran Şii Molla rejiminin siyaseti doğrultusunda ve bu komşu devletten akan paralar ve eğitilmiş kadrolarla siyaset ve misyonerliğe soyunmuş bu topluluk, Türkiye’deki İslamcı ve Türk-İslam sentezi siyasetçilerinin – hatta devletin de- doğrudan ya da dolaylı destekleriyle, Anadolu Alevi-Bektaşi-Kızılbaşlarını birbirlerinden ayırarak parçalayıp, ortodoks Şii-Sünni genel ayırımı ya da kamplaşması içine sokmayı amaçlamıştır.
Bu amaca yönelik propagandalarını, Anadolu Alevi-Bektaşi-Kızılbaşların kutsal bildikleri Ali, Ehlibeyt ve Oniki İmam sevgisini sömürerek, Aleviliği kendilerinin temsil ettiklerini; yüzyıllarca Sünni devletin bu toplumu inançları doğrultusunda eğitimsiz bırakması, bilgisiz dedelerin ellerinde Anadolu Aleviliğinin yanlış yönlendirildiğini, Şii ve Şiilik sözcüklerini hiç kullanmadan, yazarak-anlatarak yapmaktadırlar. Oysa bu insanların siyasetini yaptıkları İran Şii Molla rejimi, Anadolu Alevi-Bektaşileriyle aynı inanç, düşünce ve anlayışı paylaşan İran’daki Ehli Haklar, Karapapaklılar, Kızılbaşlar ve İsmaililer; Irak’taki Kakai ve Şebekler ve Suriye Nusayrilerini sapkın ve dinden çıkmış, hatta İslam düşmanı topluluklar olarak nitelemektedir. O zaman nasıl oluyor da Türkiye’de kendilerinin de Alevi olduklarını söyleyebiliyorlar?
Araştırmamızın internette yayınlanan son bölümlerinden birine karşı “Bir Alevi” imzasıyla yazı yazan; Çorum Ehlibeyt Camisi Şii cemaatının basın sözcüsü ve www.alevisesi.com Web sitesinin yazarlarından, ancak gerçek adını öğrenemediğimiz kişinin “Buyruk”a ilişkin yadsımasının ötesinde söyledikleri düşündürücüydü:
“İmam Cafer Sadık Buyruk’ları yada Buyruk’u adı altında Anadoluda yaygın olarak bilinen eserin İmam Sadık ile uzaktan yakından ilgisi yoktur. Bu tamamen İmamın şöhretini kullanmak isteyen köylü kurnazı diyebileceğimiz zihniyetin ürünüdür. Çeşitli nüshaları bulunan, içinde 4 kapı 40 makam vs. türünden İmam Sadık ile ilgi ve alakası olmayan bilgilerin buyruk diye sunulduğu kitaplar her açıdan yanıltıcıdır. Onlar da yazıldığı gibi Alevilikte 4 kapı 40 makam yoktur, bunlar Sünni tasavvufunda bulunur. Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât’nda bu sistematik yazılıdır. Hacı Bektaş’ın kendisi de Sünnidir...”
Erişebildiğimiz kaynakları tarayarak oldukça geniş ve nesnel bir açıdan incelemeye çalıştığımız İmam Cafer Sadık ve çevresinin düşünce ve inanç felsefesinin günümüze değin farklı yansımalarını vermeyi amaçladık. Umarım okuyucularımıza yararlı olur.
İsmail Kaygusuz, 27 Nisan 2013, Sefaköy
İmam Cafer Sadık’ı Tanımak
Altıncı imam Cafer Sadık (699/702-765), İslam dünyasında, zahir - bâtın ilim ve felsefeleriyle birlikte, ortaya attığı kuramlarla döneminin deneysel bilimlerinde de önde gelen en tanınmış bir kişiliktir. Babası Bakır el- ilim (ilmin yayıcısı) makamında, kendisi ise bütün ilimlerin kaynağıydı.
Cafer Sadık’ın Medine’de Peygamber’in İslam ideolojisine göre kurduğu okul İslam’ın belki ilk akademisiydi. Medine’de türlü anlayış ve düşüncelerin toplanması, edebiyat ve bilimin gelişip serpilmesine büyük hız kazandırmıştı. Orada, fıkıh, hadis, felsefe, kutsal kitapların yorumları tartışılıyor ve teolojinin başarılı bilginlerinden olan öğrenciler ders görüyor ve olgunlaşıyorlardı. Bunların sayısının iki bin kadar olduğu rivayeti vardır, Onun okulunda yaratılmış ve alışık olunmayan zihinsel (entelektüel) etkinlikler akımı diğer İslam kentlerine doğru aktı ve bu akım Müslümanlar arasında felsefi eğilimlerin gelişmesine öncülük etmiştir.
Cafer Sadık’ın tanınmış sıfatlarından “kaşif ul-hakaik” (gerçekleri ortaya çıkaran-keşfeden adam), muhakik de “gerçeği araştıran, araştırmacı” anlamındadır. Cafer Sadık’a bu türlü sıfatlar verilmesinin nedeni, onun Arap dünyasınca bilinmeyen birçok muazzam bilimsel kuramları ilk kez haber vermesiydi. Örneğin, bir nesneyi elli kez daha yakından gözleyeceğimiz-gösterecek bir aracın icadı için salık vermiş, tavsiyede bulunmuştu. Bundan dolayıdır ki, Avrupalı bilgin Roger Bacon (1220-1292), bir nesneyi elli kere daha görüşümüze yakın getiren böyle bir araç için öneride bulunmuştur. Çok daha sonraları, bu tavsiye edilen ve önerilen aracı icadetmek İtalyan bilgin Gailileo’ya (1564-1642) kısmet oldu, yani 1610 yılında teleskobu o keşfetti. Onun bu keşfinin işlevleri kesinlikle Cafer Sadık’ın, bir nesneyi gerçek uzaklığından 50 kere daha yakından görünür duruma getirme kuramı üzerine temellendirildi. (İsmail al-Faruqi ve Lois al-Faruqi “The Cultural Atlas of Islam, s.328-329 vd.; Ayrıca İbn al-Haytam bkz. Ahmed Djebbar, Une Histoire de la Science Arab-Enretiens avec Jean Rosmorduc, Editions du Seuil, 2001-Paris, s.73, 81, 119, 122, 192-197, 212-219, 244-245, 248-250)
Cafer Sadık çağının koşullarında aynı zamanda bir bilim adamı ve bilimsel kişiliğe sahip bir kimseydi. Modern kimyanın babası ve Avrupa’da Geber olarak tanınan Cabir İbn Hayyan’ın (721-815), yazılarında “Akıl madeni” ve “Üstadım” diye sık sık gönderme yaptığı Hocası Cafer Sadık tarafından Medine’de toplanıp biraraya getirilmiş araç ve gereçlerle çalıştığı olayına dikkat çekebiliriz. Avrupa rönesansının aydınları Cabir bin Hayyan’ın yazdığı risalelerden -ki bunların birçoğunun Cafer Sadık tarafından yazdırıldığı söylenir-çok büyük yarar sağladılar ve bunlar Latince, Almanca, Fransızca ve İngilizceye çevrildi.
İmam Cafer Sadık’ın, Tanrı’nın İmam’da, dolayısıyla insanda herzaman görünüm alanına çıktığını, dolayısıyla Tanrı anlayışını-inancını gösteren aşağıdaki sözleri, onun bâtınîliğini gösteren en açık kanıttır:
“İmam Cafer Sadık kendisine, ‘Kıyamet gününde Tanrının herkese görüneceği doğru mu?’diye soran adama şöyle yanıt verir: ‘Tanrı, ben sizin Tanrınız değil miyim? (Kur’an VII, 172) diye sorduğundan beri, Kıyametten önce de görünmektedir. Gerçek inananlar onu bu dünyada bile gördü. Sen onu görmüyor musun?’ Adam yanıt olarak: ‘Ey yüce Tanrım, işte seni görüyorum. İzin ver başkalarına da bunu bildireyim.’ İmam: ‘Hayır, dedi, hiçkimseye birşey söylemiyeceksin. Çünkü onlar karacahil, anlayışsız insanlardır. İnanmazlar ve seni lânetlerler” (Shihabeddin Shah Hosayni’nin ‘Risala dar Hakikat-e Din ’ kitabından aktaran H. Corbin, Temps Cyclique et Gnose İsmaélienne, Paris, 1982, s.144)
Alıntıladığımız bu kısa örnek açıklamalarda görüldüğü gibi İmam Cafer Sadık, sadece zamanının din ve bâtıni inançlar bağlamında eşsiz bir bilgin öğretmen değil, aynı zamanda çağını bile aşarak günümüz insanlığına ışık tutmuş yüksek öngörülü bir bilim adamıdır.
Bu çalışmamızda İmam Cafer sadık’ı her yönüyle anlatırken, hem Şii İmamiye hem de Bâtıni inancın çeşitli kollara ayrışmasının günümüze uzanan ayrıntılı tarihini vermekteyiz. Kaçınılmaz olarak kitap, Sünni Abbasi İmparatorluğunun dönemsel siyasal tarihini de içermektedir. Kaynakça’sından anlaşıldığı üzere, geniş araştırmalar sonucu hazırlamış olduğum bu çalışma, herkesin yarlanabileceği önemli bir kaynak kitaptır. Daha fazla uzatmadan İmam Cafer Sadık’ın, herkesin ders alacağı birer inci değerindeki üç sözüyle yazıyı sonlandırıyorum:
“Şu üç sıfat kimde olursa, sürekli oruç tutan ve namaz kılan birisi olsa bile münafıktır: Yalan konuşan, sözünde durmayan ve emanete hıyanet eden.”
“Üç çeşit insandan kork: Hâin, zâlim ve laf taşıyan. Çünkü senin için (başkasına) hıyanet eden (bir gün de) sana hıyanet eder. Senin için (başkasına) zulüm eden (bir gün de) sana zulüm eder. Sana laf taşıyan (bir gün de) senin aleyhine (başkasına) söz götürür.”
“Ahmak ve cahille istişare etme, yalancıdan yardım isteme, sultanların (yöneticilerin) dostluğuna güvenme…”
I
Cafer Sadık’a İlişkin Genel Bilgiler
5.İmam Muhammed Bakır oğlu Abu Abdullah Cafer Sadık, Yakubi’ye göre [1] 80/699-700 yılında Medine’de doğdu. Annesinin adı Ümmü Ferve’dir. İbn Hallikan [2]ve diğer bazı yazarlar ise onun, Mekke’deki Amm al-Juhaf (Su taşkını ya da Sel yılı) olayından hemen sonra doğduğuna söylemektedir. Tabari’ye göre bu olay 699’da vukubulmuştur. Arapça sözlüklerde “jafar”ın anlamı “su akıntısı, dere, çay” demektir. Babası ona “insanlığın en iyisi” ve “Muhammed ailesinin sorumlu temsilcisi (kaim al-Muhammed)” sıfatlarını uygun görmüştü. Cafer, “al-Sadik” (bağlı, güvenilir), “al-Sabir” (sabırlı), “al-Tahir” (temiz, pak) ve “al-Fazil” (mükemmel, erdem sahibi kimse) sıfatlarıyla da tanınırdı. Yaşamının ilk 14 yılı boyunca, dedesi Zeynelabidin’in özel ilgisi altında yetiştirildi. Bilinen o ki, politikadan kendini çekmesiyle birlikte, bütün zamanını Tanrı’ya dua ve tapınmaya vermiş dedesinin davranış ve hareketlerini gözlemledi. 23 yılını da babasının terbiyesi altında harcadı ve 34 yaşında imamlığı üstlendi.
Çok derin dinsel ve felsefi bilgisinden dolayı ünü büyüktü. Yakubi’ye göre, Cafer Sadık’tan herhangi birşey nakleden bilginler arasında, onun için “bize söyleyen çok bilgili kimsedir”demek bir gelenek oldu. Medine kentinin ünlü kadısı ve Mâlikî mezhebinin kurucusu Mâlik bin Enes’ın (ö.179/795) da Cafer Sadık’tan hadisler naklederken,
“Üstünlük, bilgi, ibâdet ve takvâ bakımından, İmâm Cafer’üs Sâdık’tan ileri birisini ne bir göz görmüştür, ne bir kulak duymuştur, ne de öyle bir kişi, birinin gönlüne, aklına gelebilir. Cafer bin Muhammed’in kendisinin bana anlattığı her şey doğrudur (thika)...” demiş olduğu söylenir.
Abu Hanife’nin (ö.150/767) 2 yıl için imamın öğrencisi olduğu ve
“eğer Numan bin Sabit (Abu Hanifa), Cafer Sadık’tan iki yıl ders almamış olsaydı helak olurdu (mahvolurdu)” dediği bilinir.
Şibli Numani, “Sirat-i Numan” (s.28-29) yapıtında şu açıklamayı yapmaktadır:
“Abu Hanife, İmam Bakır’ın oğlu Cafer Sadık’tan da çok şey öğrendi. Bu olay genel olarak tarih kitaplarında belirtilir. Bununla birlikte, İbn Taimiyyah, Abu Hanife ve Cafer Sadık’ın birbiriyle eşit ve çağdaş oldukları zemini üzerinde, birincisinin diğerinin öğrencisi olması olasılığını kural dışı bularak bunu yadsır. Fakat ben bu ince küstahlığı ve İbn Taimiyyah’ın payına düşen bir anlayış yoksunluğu olarak değerlendiriyorum. Zira Abu Hanife, özgün bir düşünür ve fıkıh üstadı olarak kendi büyüklüğünü, bilgide imam Cafer Sadık’la asla karşılaştıramazdi. Ehlibeyt, hadis ve fıkıhın, daha doğrusu bütün dinsel bilginin baş kaynağı idi. Tanınmış bir Arapça atasözünü aktarırsak, ‘içinde ne olduğunu en iyi bilen evin sahibidir.”
Abu Hanife Cafer Sadık’ın çok dersini dinlemiştir. İmam ile birçok ayrılıklarına rağmen Abu Hanife, onun tarafindan derinden etkilendi. Donaldson, onun İmam Cafer’in öğrencilerinden biri olduğuğunu söylemenin ötesine bile gitmektedir: [3]
Cafer Sadık’ın Medine’deki evi, o dönemde gerçekten düzenli bir akademi biçimi aldı. Orada, fıkıh, hadis, felsefe, kutsal kitapların yorumları tartışılıyor ve teolojinin başarılı bilginlerinin olan öğrenciler kendisini beklemekteydi. Cafer Sadık’ın Medine’de İslam ideolojisine göre kurduğu okul İslam’ın belki ilk akademisiydi. Medine’de türlü anlayış ve düşüncelerin toplanması, edebiyat ve bilimin gelişip serpilmesine büyük hız kazandırmıştı. Burada yaratılmış ve alışık olunmayan bir zihinsel etkinlik akımı diğer İslam kentlerine doğru aktı ve bu akım Müslümanlar arasında felsefi eğilimlerin gelişmesine öncülük etmiştir.
İmam Cafer Sadık dönem olarak, hem siyasal hem de dinsel alanlarda İslam tarihinin en önemli zamanında yaşadı. Yeni görüşlerin ortaya çıktığı dönemin politik değişikliklere hızlı bir göz atarsak: Cafer Sadık, Emevi halifelerinde Abdülmelik (685-705) yönetiminin üç yılı, Velid bin Abdülmelik’in(705-715) 9 yıl 8 ayına; 3 yıl 3 ay Süleyman’ın(715-717), 2 yıl 5 ay Ömer bin Abdülaziz’in(717-720), 4 yıl 1 ay Yezid bin Abdülmelik’in(720-724), 10 yıl Hişam bin Abdül Melik’in(724-743), 1 yıl Velid bin Yezid ve İbrahim’in (743-744) ve 6 yıl Mervan (744-750), kısacası Abbasi devleti kuruluncaya dek Emevi halifelerinin yönetimlerine tanıklık etti.
Cafer Sadık Emevilerin iktidarda olduğu süre boyunca, Medine’deki evinde sessizce eğitim-öğretimle uğraştı. 750’de Şamlı Emevilerin düşürülmesinden sonra iktidarda hep Abbasiler oldu. Emevi imparatorluğu, Horasanlı Abu Müslim tarafindan yönetilen büyük bir başkaldırıyla devrildi. Bundan sonra da Cafer Sadık, as-Saffah (750-754) ve Mansur (754-775) yönetimlerini yaşadı ve sık sık koğuşturma ve tutuklamalar uğradı. Etkin politikadan hep uzak kaldı. On beş yıllık İmamlıktan sonra 765 yılında, yani Hicret’in 148. yılında Recep ayının 15. günü, Medine’de Abbasi halifesi Mansur tarafından zehirlettirilerek şehit edilmiştir.
İmam Cafer Sadık ve Bâtınî Şiilik ya da Proto-Alevilik
Cafer Sadık gerek gençliğinde ve gerekse Emevi Hişam bin Abdul Malik (724-743) döneminde başlayan ve Abbasi Mansur’un (754-775) halifeliğinin ortalarına kadar süren İmamlık yıllarında siyasetle ilgilenmemiş; yeri geldiğinde ayrıntılı anlatılacağı üzere Alisoyluların siyasal eylem ve başkaldırı hareketlerine katılmamış, bazı önerileri de reddetmiştir. Buna rağmen Ehlibeyt soylu İmam oluşu yüzünden, Emevi ve Abbasi iktidarlar tarafından hep potansiyal muhalif olarak izlenmiş, baskı görmüştür. Ama onun asıl karşıtlığı, Muhammed dininden sapmış, Peygamberin ölümünden beri İslamın kendi çıkarlarına uygun olanlara yeni kurallar ekleyerek yarattıkları Emevi-Abbasi İslam anlayışınaydı. Ali’den itibaren İmamlar kanalıyla kendisine kadar Ehlibeyt İslamını, Kuran ayetleri ve hadislerin yorumunu tavil (mecazi-gizli, bâtınî) ile geliştirip, derin bilgisi ve araştırmalarını eski felsefi inanç akımlarıyla karşılaştırarak yaygınlaştıran İmam Cafer Sadık oldu.
İlk büyük mutasavvıflardan ve bâtıniliğin kurucusu sayılan İmam Cafer Sadık'ın Kur’an hakkında şunları söylediğini biliyoruz:
“Tanrının kitabı (Kur’an) dört şeyi kapsıyor, diyor: İbarat (ibareler, açık cümleler), İşarat (işaretler, açıklanma gerektiren simgeler), Lataif (latifeler, duygularüstü dünyaya ilişkin gizli anlamlar taşıyan hoş öyküler) ve Hakaik (hakikatler, yüksek manevi bilgiler, öğretiler). Zahiri(açık) ifadeler, inananlar topluluğu (avam, halk) için. İmalı işaretler yüksek tabakayı (havas) ilgilendiriyor. Gizli anlamlar taşıyan öyküler tanrı dostlarına (Evliya, veliler) ve yüksek manevi bilgiler ise peygamberlere aittir.”
Zaten Muhammed peygamberin kendisi bir hadisinde,
“Kur’an' ın bir dışsal görünüşü vardır, bir de hem zahıri hem bâtınî anlamlar içinde gizli bir derinliği. Sırasında bu esoteric (bâtıni, içsel) anlam bir diğerine yataklık eder. Tıpkı birbirinin içine geçmiş çarkı Feleklerin görünüşündeki gibi, bu derinliğin bir derinliği vardır. Böylece yedi derinlik içiçe gizlenmiş, yani bir bâtıni anlam yedi gizli anlamı içinde taşır.”
diyerek, esoterizmin (bâtıniliğin) yolunu açmıştır. [4]
Kısacası İmam Cafer, Ali yandaşlığıyla başlamış, Kerbela olayından sonra ortodoks bir karakterle Sünni iktidarlara siyasi muhalefet olan Şiilik inancına bâtınî ve felsefi yorumları kucaklayan akılcılığı kattı. Babası İmam Bakır ile başlayan bu akım yeraltında güçleniyordu, proto-Alevilik kümeleşmeleri oluşmuştu. İmam Cafer Sadık bu gizli Bâtınî Şiiler ya da Proto-Aleviler diyebileceğimiz kümeleşmelerle gizli ilişkilerini örtmek ve aynı zamanda Ehlibeyt ve İmam soyunun ortadan kaldırılmasını önlemek için Abbasi yönetimiyle iyi geçinme yolunu seçti. Bunu da babasından öğrendiği takıye öğretisini geliştirerek başarabildi. Bu sayede Akademisinde çalışmalarını sürdürüp adları bugüne değin yaşayan çok din ve bilim adamı yetiştirdi.
İmam Cafer’in takıye öğretisiyle bugün Türkiye’deki İslami parti ve grupların takıyesini birbirinden ayırmak gerekir. Her ikisi de İktidardaki yönetimin düşünce ve inançlarını paylaşıyormuş görüntüsü altında, kendi görüşlerini gizlice uygulama ve yaygınlaştırmayı hedef almaktadır. Ancak bugünün İslami gruplar takiye öğretisini geriye doğru ve eski, çağdışı inanç, anlayış ve uygulamalarını geri getirmek amacıyla kullanırken; İmam Cafer ve daha sonraları tüm Bâtıni inançlılar takiye öğretisini uygularken, İslamı yeni ve çağa uygun yorumlarla geliştirip ileriye götürmek amaçlanmıştır.
Usu’lu Kâfi’den Cafer Sadık’ın Tanrı Anlayışına İlişkin Örneklemeler
İmam’ın, “Tanrı gaip değildir; yarattıklarının yanında hazır olan, onları gözlemleyen, onlara şah damarından daha yakın olan, sözlerini işiten, şahıslarını gören ve gizli sırlarını bilen biri gaip olur mu?” sözlerine karşı İbn Abu Avca ona sordu: “O halde O yerde midir? Gökte olduğu zaman nasıl yerde olacak ve yerde olduğunda gökte nasıl olacak?” İmam Cafer buna karşılık şunları söyledi:
“Sen bu sözlerinde yaratılmışları tasvir ediyorsun; onların varlığı yerde iken, daha önce bulunduğu yerde olup bitenlerden haberi olmaz (kuşkusuz bugün, iletişim ve bilgi çağında bu yargının bir anlamı yoktur; insan yaşamakta oldugu yerde istediği anda daha önce yaşadığı –hatta hiç yaşamadığı- yerde olup bitenlerden haberi olur. İ.K.). Tüm varlıklara egemen olan Tanrı herhangi bir yeri boşaltmaz, herhangibir yeri de doldurmaz. Bir başka yere göre, herhangi bir yere daha yakın olmaz...”[5]
Usul ü-Kâfi s. 666; 7-(1191): Mufaddal şöyle rivayet eder: Abu Abdullah’a sordum: “Gölgelerde (Ruhlar aleminde?) iken ne durumdaydınız?” Buyurdu ki: “Ey Mufaddal! Biz Rabbimizin yanındaydık ve bizim dışımızda hiç kimse yoktu. Yemyeşil bir gölge içindeydik. Onu tesbih ediyor, Onu kutsuyor. Onun tekliğinini dile getiriyor ve Ona hamdeddiyorduk. O sırada ne yakınlaştırılmış gözde bir melek, ne de bizden başka herhangi bir canli vardı. Derken Allah eşyayı yaratmayı diledi ve dilediği şeyleri dilediği gibi yarattı; melekleri ve başka canlıları varetti. Sonra bunlara ilişkin bilimi bize bağışladı.”
Usul’ü- Kâfi, s.667; 9-(1193): Ahmet b. Ali b. Muhammet b. Abdullah b. Ali b. Ebu Talib, Abu Abdullah’dan (İmam Cafer) şöyle rivayet etmiştir: “Hiçbirşey yokken Allah vardı. Sonra nurların nurunu yarattı. Ki bütün nurlar aydınlıklarını ondan almışlardır. Allah, Muhammed ve Ali’yi bu nurdan yaratmıştır. Onlar ilk iki nur olarak vardılar; çünkü onlardan önce bir şey yaratılmış değildi. Tertemiz soyları da ilk temiz zürriyet olarak devam edip geldiler. Derken en temiz sulp olan Abdullah ve Abu Talip de birbirlerinden ayrıldılar.”
Usul’ ü- Kâfi, s.667; 10-(1194): “Cabir b. Yezid şöyle rivayet etmiştir: Ebu Cafer (İmam Muhammed Bakır) bana dedi ki: ‘Ey Cabir! Allahın ilk yarattığı Muhammed ve O’nun yol gösterici hidayet önderleri soyudur. Bunlar Allah’ın önünde nurdan şekillerdi.’ Dedim ki: ‘Nurdan şekiller dediğin nedir?’ Buyurdu ki: ‘Nurdan gölgeler yani. Bunlar ruhsuz nurdan bedenlerdir. Ve bunlar tek bir ruhla desteklenmişlerdi, o da Ruhul Kudüs idi. Onun içinde Muhammed ve soyu Allah’a tapınırlardı. Bu yüzden Allah onları halim, bilgin, saf ve berrak yaratmıştır...”
Tanrı Bu Dünyada da Görülebilir
Usul ü Kâfi, s. 128, 6-(260): Ebul Hasan el Mevsili şöyle rivayet etmiştir: Ebu Abdullah (İmam Cafer Sadık) dedi ki: “Yahudi bilginlerinden biri İnananların Emiri’nin (Ali’nin) yanına geldi ve dedi ki: ‘Ey Müminlerin Emiri! Tanrıya tapınırken, O’nu gördün mü?” Ali:’Yazıklar olsun sana, ben görmediğim Tanrı’ya tapmam ki!’ Yahudi Bilgini: ‘Peki O’nu nasıl görürsün?’ Ali: ‘Çıplak gözler O’nu algılayıp göremez; ancak kalpler iman gerçekleriyle onu görür”.[6]
Ve İmam Cafer Sadık Tanrı’nın İmam’da, dolayısıyla insanda herzaman görünüm alanına çıktığını, kendisini gösterdiğini söylüyor:
“İmam Cafer Sadık kendisine, ‘Kıyamet gününde Tanrının herkese görüneceği doğru mu?’diye soran adama şöyle yanıt verir: ‘Tanrı, ben sizin Tanrınız değil miyim? (Kur’an VII, 172) diye sorduğundan beri, Kıyametten önce de görünmektedir. Gerçek inananlar onu bu dünyada bile gördü. Sen onu görmüyor musun?’ Adam yanıt olarak: ‘Ey yüce Tanrım, işte seni görüyorum. İzin ver başkalarına da bunu bildireyim.’ İmam: ‘Hayır, dedi, hiçkimseye birşey söylemiyeceksin. Çünkü onlar karacahil, anlayışsız insanlardır. İnanmazlar ve seni lânetlerler” [7]
Usul’ü Kâfi’ye Göre İmam Cafer’in Yeryüzündeki Herşeyden ve Gelecekten Haberi Vardır
Usul’ü- Kâfi, s.383, 4-(711): “Mufaddal b. Ömer şöyle rivayet etmiştir: Ebu Abdullah (Cafer Sadık) evinde oturuyor ve üstü örtülü olduğu halde, İmamın yeryüzünde olup bitenleri nasıl bildiğini sordum. Buyurdu ki: ‘Ey Mufaddal! Allah, Tebereke ve Teala Nebi’ye (Muhamme’de) beş ruh vermişti Bunlardan biri (1) hayat ruhuydu, onunla hareket ediyor ve gidip geliyordu. Biri (2) kuvvet ruhuydu, onunla kıyam ediyor, cihada çıkıyordu. Biri (3) şehvet ruhuydu, onunla yiyor-içiyor ve helal yönden kadınlarla birleşiyordu. Biri (4) iman ruhuydu, onunla inanıyor ve adaleti gerçekleştiriyordu. Biri (5) Ruh-ul Kudüs’tü, onunla peygamberlik görevi taşıyordu. Peygamber vefat edince Ruh-ul-Kudus İmama geçti. Ruh-ul Kudüs uyumaz, gafil olmaz, oynamaz ve büyüklük taslamaz. Diğerleri, uyurlar, gaflete dalarlar, oynarlar, büyüklenebilirler. İmam Ruh-ul-Kudüs(İsa’ya da geçen üflenen ruh,Tanrısal ruh) ile görür...”
İmam Cafer Sadık ve Takiye Öğretisi
Takiye öğretisinin Şiiliğe sokulması ve ilk uygulamalar İmam Bakır (677-733/4) zamanındadır. Öğretinin ilkeleri ya da ilk adımları ona atfedilmekte. Ancak zamana uygun son biçimini vermek ve onu inancın kesin koşullarından biri durumuna getirmek oğlu İmam Cafer Sadık’a kalmıştır. [8]
Arap toplumundaki kökten değişen, arkasından yaygınlaşan koşullara bakınca, İmam Cafer Sadık tarafından yandaşları için takiye öğretisinin (önlem almak için, yani tedbir olarak ikiyüzlülük etme; başka türlü görünme) ortaya atılması akıllıca bir hareketti ve o gizli Şiilik inancının zorunlu maddesi yapıldı. Cafer Sadık’ın “takiye benim ve atalarımın dinidir. Takiye ile korunmayan bir kimsenin dini olmaz” dediği bildirilmektedir. Bir başka fırsat üzerine onun “dininiz için korkun ve onu takiye ile koruyunuz” dediğine inanılır. Daha sonraları da, “bizim takiyeye ilişkin düşüncemiz, onun zorunlu(farz) olduğudur ve ondan vazgeçen, tapınmayı bırakan kimseyle aynı durumdadur” demiş olduğu söylenir.
Aslında Cafer Sadık, İsmaili çizgisindeki bâtınilik (esoterism) üzerinde temellendirilmiş bir açık davet’in Abbasi rejiminin iktidarında kesin bir yokolma anlamına geleceğinden (dolayı) bu çözümü bulmuştu. Kuşkusuz, İmamlar ve onlara inanan yandaşları için, kendi azınlık inançlarının açık açık propagandasını yapmak tehlikeliydi. Bu yüzden, daha sonra ileride, pek çok koğuşturmadan da korumuş olan takiye yardımıyla gizli dava (misyon) sistemi ortaya çıktı.
Farhad Daftary,
“takiye uygulaması uygun bir biçimde Şiileri, özellikle İsmailileri koğuşturmaya uğramaktan korudu ve onların düşman çevreler altındaki mezhepsel varlığının korunmasına hizmet etti” diye yazmaktadır ki, çok doğrudur.[9]
Takiya sözcüğü, “gizleme” ya da “saklama” anlamına gelen Arapça tukat kökünden çekilir. Ayrıca “birinden koruma ya da saklama” anlamları içeren vakka’dan geldiğini ileri sürenler de vardır. Bir Kur’an deyimi olan taukkat da takiye anlamında kullanılır ki, o ileride fikir ayrılıklarına ya da sapmalarına dönüştürülmüştür. Baidawi (ö.1286) “Anwar al-Tanzil”de, “İmam Yakup’un (ö. 820) Girah’kitabında taukkat yerine takiye sözcüğü geçtiğini” yazar. Aynı sözcüğün BuHari’de [10] takiye anlamına gelen izler bulunmaktadır. İbn Hajar (ö.1449) da taukkat ve takiye sözcüğünün anlamdaş olduğunu kabul eder.
Zamahshari (ö. 1144) “Tafsir al- Kashshaf” de,[11] Raghib Isphahani “Tafsir al-Gharaib al-Koran"de,[12] Baidawi (ö. 1286) "Anwar al-Tanzil” de [13] ve Fahruddin Razi’nin (ö.1209) “Tafsir al-Kabir” kitabında, [14] İslam’da takiye öğretisinin ya da kuramının hoşgörülebilirliği-caiz olduğu üzerinde Kuran’daki (3, 28),
“Müminler, inananlar dururken, onlardan daha çok inanmayanlarla dostluk kurmasınlar; bunu yapan herkim olursa olsun Tanrı’dan hiçbirşey beklememeli. Ancak korku dolayısıyla onlara karşı kendinizi korumak zorunda kaldığınız durumlar istisnadır…” ayetinin ışığında bir uyuşum sözkonusudur.
Arapça bir başka sözcük, kitman da takiye yerine kullanılır. Arapça sözcükler takiye’nin anlamını “korunma için bir düzenleme yapmak” olarak vermektedir. Özetle takiye, İslam hukukunda (fıkıh) hoşgörülebilir ya da caiz olan bir eylemdir. O, tehlikeli-baskıcı dönemlerde müridlerin kendi inaçlarını gizlemesine izin veren bir öğretidir. “Urdu Encyclopaedia of Islam” (6th vol., s. 581) ‘a göre, “Sünni yönetimlerde bazı konularda Şiilerden kuşkulanılır, bunun için onlar arasında takiye öğretisi özel bir önemle uygulanır”
Usul’ü-Kâfi’de İ mam Cafer Sadık’tan İlginç Bir Genel Takiye Örneği
Usul’ ü- Kâfi, s.372, 3-(688): “Musa b. Eşyem rivayet etmiştir: Ebu Abdullah’ın yanındaydım. Bir adam Kur’anı’ Kerim’den bir ayeti sordu. İmam ona gerekli açıklamayı yaptı. Sonra bir başka adam geldi ve aynı ayeti sordu. Ona da öncekinden farklı bir açıklama yaptı. İmamın aynı ayetle ilgili birbiriyle çelişen açıklamaları karşısında, içimde Tanrı’nın dilediği düşünceler uyansın; sanki kalbimi bıçaklarla doğuyorlardı. Kendi kendime şöyle düşündim: ‘Ebu Katade gibi vav harfinde bile yanılmayan birini Şam’da bıraktım, bunca hataları yapan şu adama geldim.’ Ben bunları düşünürken, yanına bir başka adam geldi ve aynı ayeti soran ona da bana ve diğer iki arkadaşa verdiği yanıtlardan daha farklı karşılık verdi. Birden içim rahatladı ve İmam’ın bu davranışının takiyeden kaynaklandığını anladım. Sonra İmam bana döndü ve dedi: ‘Ey İbn Eşyem! Allah Davut oğlu Süleyman’a yetki verdi ve buyurdu ki: İşte bu bizim bağışımızdır. İster ver, ister elinde tut, hesapsızdır (Sad Suresi, 39). Peygamberimize de yetki verdi ve buyurdu ki: Resul size neyi getirdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan sakının (Nisa Suresi, 80). Allah Peygamberine hangi yetkiyi vermişse bize de aynı yetkiyi İmam olarak vermiştir”
İmam Cafer Sadık’ın ayrıca da, ketum ve sıkı bir düğümlenmeyle, Arap toplumunda ortaya çıkan meydan okuyuşlara ve asıl yönetim baskısına karşı gizli bir örgütün anlamını keşfetmiş ve gerekliliğini kavramış olduğu görülür. O, bu amaç için, geniş bir yeraltı misyonu-dava ağı örgütleme ustalığına sahip Maymun al-Kaddah adındakı İranlı azatlı kölesini görevli kıldı. Belirtmek gerekir ki Araplar, geleneksel olarak ve huyca gizli ve yeraltı görevler için uygun değildirler. Onlar daima, siyasal entrikalar ve devlet donanımı olmayan çölde açık ve özgür bir toplum içinde yaşamaktaydı.
Eğer karşılaştırılırsa, aynı zamanda Abbasi İmparatorluğunun karakteri, Emevilerinkinden de farklıydı. Öyle çok farklıydı ki Abbasi İmparatorluğu, sadece bir kısmı Arap olan bir yeni Müslümanlar imparatorluğuydu. Aslında Abbasiler, imparatorluklarını kurma başarılarını Arap olmayan Fars ve diğer halkların stratejisi ve desteğine borçluydu. Bilindiği gibi onlar Horasanlı Abu Müslim tarafından iktidara getirilmişti.
İmam Cafer Sadık ve Abul Hattab Takiyesi
Abul Hattab adıyla tanınan, Muhammad bin Abi Zaynab Maqlas al-Asadi al-Kufi (ö. 783), İmam Cafer Sadık’ın çok seçkin bir müridiydi. O bâtınî (esoteric) yorumla renklenmiş Şii öğretilerini va’zetmekteydi. Uzun zaman boyunca İmam Cafer Sadık’ın yakın dostuydu ve İmam onu kendi baş dai’si olarak Kufe’ye atamıştı. Kashi’nin anlattığına göre, bir keresinde İmam elini onun göğsü üzerine koyarak “sen gayb alemini, benim sırlarımı biliyorsun” demiştir. Bu, NawbaHt’inin, İmam’ın sadece ona ism-i azam’ı (mutlak söz, yüce isim) açıkladığı ve onu “halkımızın yaşam ve ölümü emanet (teslim) edilen kişi, sırrımızın emanet yeri, bilgimizin kasketi” diye çağırdığını yazmasıyla da bağlanabilir. Böylece herhangi bir insana bile, Abul Hattab’ın İmam Cafer’in yanındaki saygıdeğer yeri, yani gerçek statüsü hakkında kolayca bir yargıya varabilir.
Öbür yandan denilmektedir ki, Cafer Sadık sözde onun, kendisinden dinlediği bir hadisi farklılaştırarak ya da eksik olarak nakletmesi huyundan hoşlanmadı. Böylece İmam ile ilişkisinin lekelenmesine neden olduğu için Abul Hattab 755 civarında cemaattan uzaklaştırıldı, yani bir çeşit aforoz edildi.
Belki de bununla İmam Cafer Sadık döneminde, İmam ile onun arasında ilişkinin koptuğunu –ki bunu bazı tarihçiler yanlış fikre bağladılar ve onun çevresinde sahte hikayeler düzdüler-uydurdular. Oysa bu açık olarak göze çarpan en eski takiye örneğidir. Bu çeşit bir takiye, Şiilerin kendilerini Abul Hattab’dan ayrı tutmaya niyetli olduğunu gösterirken, Abbasilerin zihinlerinde Abul Hattab ve İmam Cafer arasında ilişki olmadığına dair bir düşünce oluştuğu görülüyor. Ama Abul Hattab'ın inancı öyle derin köklüydü ki, bir an için bile sarsıntıya uğramadı.
Bir söylentiye göre, İmam İsmail bin Cafer Irak’ta bulunduğu zaman, büyük olasılıkla 769’dan sonra, takiye uygulaması olarak, Abul Hattab sıfatını takma ad olarak benimsedi. Abul Hattab’ın Cafer Sadık’ın gizli yandaşı, onun izleyicisi olmadığı, topluluktan uzaklaştırlmış olduğu doğruysa, neden daha sonra İsmail onun adını kullandı? Abul Hattab kendi kimliğini gizlerken, İsmail o andan itibaren Küfe’de küçük bir grubun arasında Abul Hattab olarak tanınmış oldu.
Nawbahti “Kitab Firaq al-Shia” da [15] ve al-Kummi (ö. 300/912) "Kitab al-Maqalat wa'l-Firaq" [16] kitabında, Abul Hattab’ın (yani İsmail’in) yandaşlarının Hattabiyya (Hattabiler) olarak tanındığı ve “tanrısal nurun İmam Cafer’den Abul Hattab’a ve onun ölümünden sonra da Muhammed bin İsmail’e geçtiğine” inandıklarını yazmaktadır.
Buradaki Abul Hattab adı gerçekte İmam İsmail’in lakabıydı. Orta Asya’da İsmaililer arasında saklanıp korunmuş olan “Ummu'l-Kitab” risalesinde, Hattabilerin İsmaliliğin kurucuları olduğu yazılı ve “İsmailizm, İsmail için hayatlarını veren Abul Hattab’ın çocukları tarafından kuruldu” açıklaması yapılmaktadır.
Abul Hattab’ın yetmiş yandaşının Küfe’de bir camide toplatılıp, valinin emriyle öldürüldükleri anlatılmaktadır. Abul Hattab da yakalanıp darağacında idam edilmiştir. Ancak onun ölümünün 755 ya da 762’de gerçekleştirildiğine dair tarihçiler tarafından geliştirilmiş fikre inanmak olanaksızdır. Abul Hattab çok büyük olasılıkla 783 yılında öldürüldü.
Şehristani’de Hattabiler (Hattabiyya)
İmam Cafer ve Abul Hattab ilişkisi, Hattabiler üzerinde İsmaili web sitesinden (www.ismaili.net) son bilgileri özetledikten sonra, daha önce çeşitli dergi ve web sitelerinde yayınlamış olduğumuz 12. yüzyıl Sünni-Şafii yazar Şehristani’nin(1076-1153) verdiği bilgileri ve 20.yüzyıl Fransız bilgini Henry Corbin’in(ö.1977) görüşlerini de kısaca geçmek yerinde olacaktır:
Hattabiler, Abi Zeynep al-Asadi al-Ajda oğlu Abul Hattab Muhammed’den gelirler. Şehristani’ye göre Abul Hattab, Cafer Sadık’ın çok yakın dostuydu. Ancak, Cafer onun aşırı düşünce ve inançlarını öğrendiği zaman, ondan desteğini çekti. Hatta onu lanetledi. Abul Hattab Muhammed’in yandaşlarına da uzaklaşmalarını söyleyerek, onunla ilişkisini kesti. Bunun üzerine, o da kendi imamlığını ilan etti.
Abul Hattab, imamların yalnız peygamberler değil, ayni zamanda tanrılar mertebesinde olduğunu söylüyordu. Kendisinden önce, Peygamber ailesinden diğer atalarının bu sıfata sahip olduğu gibi, bizzat İmam Cafer Sadık da ona göre Tanrıydı. Onun için, bu imamlar Tanrının çocukları ve en çok sevdikleriydi. Yani, Kur’an’daki (V,18) Yahudilerin “Biz Tanrının oğulları ve sevgilileriyiz” iddialariyla eşleştiriliyordu
Abul Hattab için, Peygamberliğin seçildiği tanrısallık ışığı, ayni zamanda İmamlığın da seçildiği ışıktır. Ona göre, yeryüzü eğer ışıktan (nurdan) varlıkların oluşturduğu yukarıdaki dünyanın yansımalarından yoksun kalırsa, yaşanacak yer olamaz. Abu Hattab İmam Cafer’i, zamanın Tanrısı olarak tanıyor. Ancak, gözlerimizin görebildiği ve duyularımızın algılamak zorunda kaldığı varlığı, bu isimle göstermek istemiyordu. Tersine, bu aşağı dünyaya, yani yeryüzüne düşme anında Cafer’in, insanların tanıyacağı biçime dönüşmüş olduğuna inanıyordu. Halife al-Mansur’un valisi İsa b. Musa, Abul Hattab’ın yaydığı düşünce ve öğütlerdeki kendileri için tehlikeli olacak önermelerin farkına varınca, Küfe yakınındaki tuzlalarda onu yakalatıp öldürttü. Başkanlarının öldürülmesinden sonra Hattabiler birçok kollara ayrıldılar. [17]
Hattabilik Üzerinde Henry Corbin’in Görüş ve Yorumları
Henry Corbin’e göre, Abul Hattab ilk kez olarak, bâtıni tipte, yani esotérique ve gnostique hareketi tasarlayan ve örgütleyen bir kişi olarak 8. yüzyılda ortaya çıktı. Kendisi, reddedildiği noktaya kadar, imam Bakır ve İmam Cafer Sadık’ın çok yakın arkadaşıydı. Aralarında geçtiği anlatılan ciddi bir olay, bu arkadaşlığın yakınlığını belirlemektedir. İmam Cafer Abul Hattab’in göğsüne elini koyarak ona şunlari söylüyor:
“İyi hatırla ve asla unutma: Sen gizli olan şeyi biliyorsun. Sırrımın yüklendiği yer olan bilgimin kasketisin sen. Sana hayatımızı ve ölümümüzü emanet ettim.”
Hattabi öğretisinin büyük bölümü, “İmamın bilgisinin kasketi” ilan edilmiş olan Abul Hattab’a aittir ve İsmailizmin temel düşüncesiyle yakından ilişkilidir. Ayrıca Şii Gnostizminin aşırıları tarafindan inanılan görüşler ve bunlara uyum gösteren diğer öğretiler de Abu Hattab’a atfedilir. Örneğin, Alamut reformuna ait son yazmalarda ortaya çıkanlar, bu öğretilerin izleridir. Ayrıca Sufi terminolojisine de girmiştir.
Abul Hattab’in imam Cafer’in oğlu ismail’in “manevi yol babasi” olduğu, bunun da Muhammed’in Salman al-Farisi için “anta minna ahl al-Bayt” (Sen benim ev halkımdansın) dediği hadise dayandırdığı söylenmektedir. Adı da Abul İsmail (İsmail’in babası) olarak geçmektedir metinlerde. Hattabilerin verdikleri kurbanlar ve onların coşkulu ruhlarının verdiği esinler, genç İsmail’i onları desteklemeye götürdü. Hattabilerle ilişkilerinden ötürü Cafer’i, oğlu İsmail’i yadsıma noktasına götürmesi, dehşeti daha da yükseltti. Küfedeki camide toplanmiş 70 kadar Abul Hattab yandaşı valinin emriyle orada öldürüldü. 762 ‘de Abul Hattab’in kendisi yakalanıp idam edildi. Hayatta kalanlar İsmail’e katıldılar ve Hattabiler İsmaililerle aynılaştılar. Kaynakların bildirdiğine göre, yakınlarıyla bir konuşmasında Cafer, Abu Hattab için gözyaşi dökerek aralarında geçenleri anlatmış. Ama bu sır dramının ne olduğunu bilen yoktur
Oysa bizce bu sır dramının (sırrı), yine Henry Corbin’in bir başka yapıtında anlattığı başka bir olayda saklıdır. Cafer’in Abul Hattab’a emanet ettiği, hem ölümünün hem de yaşamının bağlı olduğu sır, Ehlibeyt soyunun ve bizzat kendisinin tanrısallığını kabul etmesi; Tanrıyı gökyüzünden indirip insanlaştırmış olmasıdır. Aslında yukarıda adlarını verdiğimiz Orthodoks İslama aykırı aşırı inançların yaratıcılarının İmam Bakır ve Cafer’in çevresinde yetişmiş olması çok şeyi açıklamaktadır. Yetiştiriyor, sırlarını veriyor. Ancak açıklamalarını istemiyorlar. Baba ve oğul, kendi yarattıkları ‘Takiye’ ilkesine sığınmayı tercih ediyorlardı. Yukarıda verdığimiz Cafer’in Tanrı anlayışına bir örnek olarak verdiğimiz, H. Corbin’in, Shihabeddin Shah Hosayni’nin ‘Risala dar Hakikat-e Din’ kitabından aktardığı İmam Cafer Sadık’la ilgili bir anekdot, bunu açıkça gösteriyor:
[1] Vol.2, s.381
[2] Vol., s.327
[3] The Shiite Religion, London, 1933, s. 132.
[4] Henry Corbin, Histoire de la Philosophie Islamique, s. 27 ve 29’dan aktaran İsmail Kaygusuz, Görmediğim Tanrıya Tapmam, İstanbul, 1996, s. 63; ayrıca İmam Caferi Sadık hakkında yazılanlar için bkz. İbn Hallikan's Biographical Dictionary Vol. I, London-1872, s.370-372.
[5] Kolayni, Usul ü-Kâfi I, s.168, 3(324) ve diğer düşünceleri 4(325), 5(326)- 7(338)
[6] Bu bilgi İsmaili metinlerinde (Kelâmı Pir) ve Hacı Bektaş Veli’nin Mâkalât adlı yapıtında Ali sorulan soruya “ben görmediğim Tanrı’ya tapmam” diye yanıt veriyor. İkinci soru ve yanıt bulunmamaktadır. İ.K.
[7] Shihabeddin Shah Hosayni’nin ‘Risala dar Hakikat-e Din’ kitabından aktaran H. Corbin, Temps Cyclique et Gnose İsmaélienne, Paris, 1982, s.144
[8] Çok büyük olasılıkla takiye öğretisi, Kuzey Suriye ve Doğu Anadolu’da yaygın Hristiyan heterodoksluğu ya da sapkınlığı olarak kabul edilen Paulikien inançlıların, kendilerini gizleyip Ortodokslar gibi görünme uygulamaları olarak, onlarla ilişkileri oldukları varsayılan Abul Hattab ya da Maymun al Kaddah tarafından baba-oğul İmamlara önerilmiştir, diye düşünmekteyiz.
[9] “The Ismailis: their History and Doctrines” (London, 1990, s. 85)
[10] Kitab al-İkrah 28: 50
[11] Cairo, 1953, 2nd vol., s. 16.
[12] Cairo, 1894, 1st vol., s. 313.
[13] Beirut, 1958, 1st vol., s. 153.
[14] Cairo, 1890, 2nd vol., s. 646.
[15] Ritter yayımı, İstanbul, 1931, s. 60-61.
[16] M.J Mashkur yayımı, Tehran, 1963, s. 83.
[17] Al-Shahristani, al-Milal, s.297-298.
Yazının devamını 
dosyasından okuya bilirsiniz
İsmail Kaygusuz
Dr., İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Emekli Öğretim Görevlisi
Giriş ve Yöre Tanımlaması
Onar Köyü’nün güney batısına düşen arazisinin Şeyh Çayırı semtinden doğu yönüne doğru uzanan, Selamlı köyü sınırları içindeki Selamlı’nın Ağtepe’yi-ki burasının bir höyük olduğunu düşünüyoruz- içine alan Kahrimanoğlu, Ada, Adanın Say, Koyun Yatağı ve Selamlı Yeri adlarıyla anılan semtlerde
Resim 1: Kahrimanoğlu’dan Ağtepe’ye uzanan antik yerleşim alanı (Foto: İ. Kaygusuz)
neolitik obsidiyen kesici aletler, püskürük lav taşlarından ezgi taşları, çekiç başları, ağırşaklar vs. bulunduğunu ve Adanın Say’daki prehistorik kutsal alan sunu çanaklarının insitu varlığını bir makalemizde belirtmiştik.[1] Bu yörede 80’li yıllardaki araştırmalarımızda bol miktarda Hellenistik ve Roma dönemi keramiklerine de rastlamıştık. Yaklaşık 3 km uzunluğunda 1-1,5 km genişliğinde, güneyi tatlı meyilli bir platoya yaslı doğuya doğru uzanan, içinden Şeyh Çayırı’nın kaynak sularından oluşan bir derenin geçtiği antik yerleşim alanının
Resim 2: Antik alanın farklı görünümü (Foto: İ. Kaygusuz)
Onar arazisiyle Selamlı köyü sınırındaki bölümünde mezarlık alanı (nekropolis) bulunduğu anlaşılmaktadır.
Resim 3: Hellenistik mezarlık (nekropolis) alanı; ağaçlıklı orta bölüm. (Foto: İ. Kaygusuz)
Bu ağaçlık alandaki tarlalarda yer yer çağıl yığıntıları ve yükseltilerin varlığı definecilerin dikkatlerinden kaçmamış birkaç yeri kazmış bulunmaktadırlar.
Resim 4: Buluntuların ele geçirildiği kazılıp kapatılmış mezar kalıntısı (Foto: İ. Kaygusuz)
Zaten alanın kuzey doğusunda yükselen Ağtepe’in tam tepe noktasında 80’li yılların başında iki odalı bir tonozlu mezar anıtını açıp tahrip etmişlerdi defineciler. Ayrıca bu geniş antik yerleşmenin güney yamacının düzleştiği doğu ucundaki Maksutziyareti ve Balkayası kayalıklarında bulunan, Onar köyünün önündeki Roma dönemi kaya mezarlarından farklı stilde oyulmuş kaya mezar odaları da yer yer kazılarak büyük çapta tahrip edilmiş durumdadır.
Resim 5: Maksutziyareti’ndeki büyük mağaranı girişi (Foto: İ. Kaygusuz)
Resim 5a: Definecilerin motorlu matkapla delmeye çalışarak tahrip ettikleri mağaranın duvarı (Foto: İ. Kaygusuz)
Resim 5b:Maksutziyareti mağarasının iç görünümünden bir detay (Foto: İ.Kaygusuz)
Resim 5c: Maksutziyareti yanındaki Balkayası’nda üç kaya mezarının uzaktan görünüşü (Foto: Nida Karaca)
Buradaki yerleşmenin de tıpkı Onar’daki gibi prehistorik dönemlerden bu yana bütün tarihsel çağları yaşadığı anlaşılıyor. Öyle ki, Onar Zaviyesi’ne gönderilmiş 16.17.yüzyıl Padişah fermanlarında Onar köyünün Şeyh Çayırı Mezrası’ndan sözedilmektedir.
Sözü edilen mezarlık alanının Hellenistik döneme ait olduğunu burada ele geçen buluntular göstermektedir. Böyle olunca, olasıyla yüksek düzeyde bir Hellenistik yerleşmenin varlığı söz konusudur ve Maksutziyareti ve Balkayası’ndaki kaya mezarları da bu yerleşmeye ait olmalıdır.
Buluntuların Öyküsü
Onar köyünün eski muhtarlarından Cumali Mehmet Arslan’ın oğlu Erdal Arslan 2018 Mart’ının sonlarında birgün Maksutziyaretinin Başı’ndaki tarlasına giderken, yukarıda tarif ettiğimiz iki köyün (Onar ile Selamlı) sınırındaki Selamlı köyünden bir kişinin tarlasında yeni kazılmış hafif bir çukurluk görür. Ancak çukur kazıldıktan sonra düzleştirilmiştir.
Resim 4: Buluntuların ele geçirildiği kazılıp kapatılmış mezar kalıntısı (Foto: İ. Kaygusuz)
Elindeki sopasıyla toprağı karıştırmaya başlayınca ufakbir kafatası kemiğinin çevresinde bir yuvarlak tek küpe, 4 boncuk ve bir sikke bulur.
Resim 6 : Mezar buluntularının toplu fotografı (Foto: Nida Karaca)
Sevinçle sopası ve elleriyle biraz daha toprağı eşelerse de başka birşey göremez. Bulduklarının üzerindeki toprağı özenle silip temizler ve bez mendilinin bir köşesine yerleştirdikten sonra katlayıp cebine koyar. Ne yazık ki, boncuklardan kırmızı renkli olanı düşüp kaybolmuş. Belli ki, burası defineciler tatrafından açılıp talan edilmiş bir kadının mezarıydı. Büyük olasıyla mezar gece açılmış kadın iskeletinin yanında bulunan diğer kolye, yüzük, küpe gibi ziynet eşyaları, belki gözyaşı ve koku şişeleri vs. alınıp, aceleyle mezar kapatılmış. Erdal’ın buldukları da, ya ellerinden düşürülmüş ya da göremedikleri parçalardı.
Üzerindeki yazıyı okuyamayınca, onun eski bir para olduğunu anlayan Erdal akşam bilgisayarının başına geçiyor. Google’dan antik paraları arayıp, bulduğu paranın üzerindeki yazı, figürler ve simgeleri tek tek karşılaştırmaya girişiyor. Saatlerce uğraşarak benzerlerini saptadıktan sonra, Kapadokya Krallarının parası olduğu kanısına varır. Elbette ki hangi kralın parası olduğunu anlayamazdı; sadece Dolar ya da Euro üzerinden para resimlerin altındaki en yüksek değere göre kafasında kazanacağı paranın (birkaç bin liranın) hesabını yapar. Ama nasıl ve kime satıp kazanacaktı bu parayı? Çiftçilikle zaten zorbela geçindikleri için, paraya herzaman gereksinimleri vardı...
Aradan birkaç gün geçince, köyde iyi konuştuğu, sıkça akıl danıştığı ve kendisinden 10 yaş kadar büyük dostu Nida’ya koşar Erdal ve bulduğu paradan, (abartarak) 40-50 bin liralık değerinden sözeder. Köydeki en yakın komşum ve benimle sık ilişkisi bulunan; aynı zamanda kendine özgü bir fotoğrafçılık anlayışıyla yaratıcı detay fotografları çekip; özellikle durgun sulardaki ışık oyunları ve yağmur damlalarında yakaladığı görüntüleri makro çekimlerle görselleştirerek, ressamlar düzeyinde tablolar oluşturabilen Nida Karaca, kültürel ve tarihsel mirasımız eski eserler konusunda oldukça bilinçli ve bilgiliydi. Kimseye göstermek istemediği ilginç fotograflarına gösterdiğim samimi ilgi ve çeşitli konularda yaptığımız ciddi tartışmalar, onu bu konuda daha da bilemiş ve bilinç düzeyini yükseltmişti. İlk yaptığı iş, Erdal’ın sözünü ettiği buluntuların tek tek fotografını çekmek olur. Sonra onu, bana anlattığına göre şu sözlerle uyarır:
“Sakın bunlardan ve bulduğun yerden kimseye sözetme ve birilerine gösterip de satmaya kalkışma. Bunlar bizim kültürel mirasımız ve bölgemizin tarihini aydınlatacak çok önemli nesnel belgelerdir. Şu anda üzerinde bulundurman bile Eski Eserler Yasasına göre suçtur. (Beni kastederek), Hoca yakında gelecek önce ona gösterelim. O incelesin; belki köyün tarihiyle ilgili yazdığı makaleler gibi bunların tarihsel değerleri üzerine de bir yazı yazar. Hocayla birlikte götürür Malatya Müzesi’ne teslim edersiniz. Müze değerlendirme komisyonu sana ödeme yapacaktır mutlaka. Senin de adın tarihe geçer...”
Köye geldiğimde üçümüz buluştuk. Komşum daha önce çektiği fotoğrafları bana gösterdiğinden paranın hangi Kappadokya kralına ait olduğunu saptamıştım. Erdal Arslan’ın buluntuları çıkarıp masaya koyduğunda ve tam 2205 yıl önce yöremizde yaşayan insanların kullandığı bu süs eşyası ve paraya dokunduğumda duyduğum büyük heyecanı, fotografından paranın kesin tarihini ve hangi krala ait olduğunu saptadığımda doğrusu duymamıştım. Onlara buluntular ve para hakkında bilgi verrirken, bir yandan da bölgenin bir dönem tarihini aydınlatacak niteliğinden, dolayısıyla Kappadokya krallığından epeyce sözettim...
Birlikte vardığımız karar şu oldu: Ben birkaç gün içinde İngiltere’ye dönmek zorundaydım. İki aya kalmadan ikinci gelişime kadar Erdal buluntuları ‘gözü gibi saklayacak’ ve ne bunlardan ne de bulunduğu yerden kimseye sözedecekti. Bu arada ben de buluntuları tanıtıcı, tarihsel önemi ve yöremizin tarihine katkısı bağlamında bir yazı hazırlayacaktım. Köye döndüğümde Erdal’la birlikte onları müzeye götürecek[2] ve yetkilileri çağırıp, bu mezarlık alanında kurtarma kazısı için ikna etmeye çalışacaktık. Fotografçı ve çalışkan çiftçi komşum da tanığımızdı...
Mezar Buluntularının Açıklanması ve Tarihsel Değerlendirme
1.Tek Gümüş Küpe
Resim 7 : Tek gümüş küpe (Foto: Nida Karaca)
Ucu incelerek kulak deliğinden geçirildikten sonra öbür uçta tel bükülerek oluşturulmuş küçük deliğe takılabilen gümüş telden yapılma yuvarlak küpenin çapı: 3.6 cm, ağırlığı: 6 gr.
Küpeler; genellikle hilal biçimli, sandal biçimli ve sarmal sarkaçlı olarak 3çeşittir. Hilal küpeler ile sandal biçimi küpe süslemelerinde, Tanrıça Artemis’in özelliklerini yansıttığı görülür. Küpe süslemelerindeki bitkiler, tahıllar ve arı gövdeleri bu tanrıçayı yansıtır.[3]
Efes Artemision kazılarında altın ve elektrondan yapılmış hilal biçimli küpe örnekleri çok sayıda bulunmuştur. Hilal küpeler de kendi içlerinde üçe ayrılır. İlk grupta düz ve ince hilalin bir ucu incelerek devam eder ve kulak kancasını oluşturur. En basit hilal küpe biçimi ve aynı küpelerde hilalin bazen bir ucu bazen de iki ucu topuzludur. Üçüncü grup küpelerde hilal uçları topuzludur ve hilalin ortasında ayrıca bir çember süs bulunur. Hilal küpeler ince bir levhanın kıvrılmasıyla yapılmış süslemeleri ve çengeli sonradan eklenmiştir.
Hellenistik Dönem’de takılar imal eden üç merkez atelye vardır. Bunların ikisi Aleksandria ile Antiokhia’dır ve bu kentler aynı zamanda önemli kültür merkezleridir. Anadolu’da ise Lampsakos’tur ve önceki dönemde olduğu gibi merkez atelye konumunu Helenistik Dönem’de de korumuştur. Bu dönemde yeni motifler ortaya çıkmıştır; Herakles düğümü, İsis-Hathor motifi gibi aşkı, sevgiyi simgeleyen Aphrodite takılarda çok kullanılmıştır. Nar ve ayva Aphrodite’nin kutsal meyveleridir ve evlilikle ilişkilidirler. [4]
Bu bilgilerin ışığında küpemizi Ay tanrıçası Artemis’in simgesi hilal biçimli küpeler kategorisine sokabiliriz. Ancak küpe halkasından sarkan süs olarak, iki yanında tel bükülüp oluşturulmuş helezonik yapılanmanın ortasında ikiye bölünmüş görünümlü nar veya ayva simgesi bulunmaktadır.
Resim 7: Tek gümüş küpe (Foto: Nida Karaca)
Bu ikisi de aşk ve evlilik tanrıçası Aphrodite’nin kutsal meyvalarıdır; evlenen çiftlere ilk gece bu meyvalardan birinin yedirildiği bilinir. Küpeyi süsleyen iki kısma ayrılmış görünümü ise; aşk tanrıçasının bu kutsal meyvasının yarısını kocasının, yarısını da küpeyi takan kadının kendisinin yediğini simgelese gerektir. Görüldüğü gibi, küpenin sahibi bu dindar kadının iki koruyucu tanrıçası vardır: Artemis ve Aphrodite! Ve büyük olasılıkla küpe bölgeye en yakın olan Antiokhia (Antakya) atelyelerinin ürünüdür. Çelenkler, üst düzey kişiler içindi. Gösterişli altın takılar, lüks isteğindeki soylu ve zengin sınıf için imal ediliyordu. Sıradan halk ise gümüş ve tunç takılar kullanmıştır. Belli ki, bu mezar sahibi kadın da halktan biriydi.
- Üç Koyu Mavi Boncuk
Resim 8 : Buluntu boncuk parçaları (Foto : Nida Karaca)
Boncuk dizisinden yapılmış bir gerdanlıktan kalma, ikisi sağlam biri kırık üç lacivert renkli doğal cam; olasıyla değerli lacivert lapizlazuli taşı taklidi boncuk parçaları. Uçları hayvan başları ile biten zincir kolyeler dönemin takısı olup, renkli taşlarla bezenmiş geometrik montörlü parçaların birleştirilmesiyle üretilen bu kolye ve gerdanlıklar Geç Helenistik Dönem’de yaygınlaşıp Roma Dönemi’nde de devam etmektedir. Helenistik Dönem’de üç gerdanlık çeşidi görülüyor, boncukları sarkaçlı olanlar, boncukları sarkaçsız olanlar ve ince zincirlerdir. Bu üç boncuk parçasından kadının gerdanlığının biçimini ve hangi gerdanlık çeşidine girdiğini saptamak olası değildir.
- Bir IV. Ariarathes Eusebes (İ.Ö. 220-163) Gümüş Drakhmi’si
Resim 9 : Kral IV. Ariarathes Eusebes (İ.Ö. 220-163) gümüş tetradrahmi’si (Foto: Nida Karaca)
Resim 9a : Gümüş tetradrahmi’nin arka yüzü; IV. Arirathes’in 33. Saltanat yılı İ.Ö.188-187. (Foto: Nida Karaca)
Ön yüz: Başında tacıyla (diadem) kralın kısa kıvırcık saçlı gençlik portresi.
Arka yüzü: Ortada başındaki miğferiyle savaş tanrıçası Athena ayakta durmakta. Sağ elinde zafer Tanrıçası Nike heykelini tutuyor. Sol eliyle tuttuğu mızrağın sapını yere dayamış ve yanında kalkanı bulunmaktadır. Yunanca Kral sözcüğü (s-Basileus) mızrağın ucundan başlayıp Athena’nın sol yanını; kralın adı (s-Ariarathes) Nike’nin kanadının altından itibaren Tanrıçanın sağını kapatıyor. Kralın dindarlığı ve inançlı oluşunu belirleyen sıfatı (s-Eusebes) ise Athena’nın ayaklarının altındadır. Simonetta’kolleksiyonundaki Ariarathes hanedanı paralarıyla karşılaştırdığımızda, hepsinin arka yüz baskısında bu betimlemeyi görürüz: ‘Kappadokya krallık tahtı savaş tanrıçası Athena’nın mızrağının ucuyla, zafer tanrıçası Nike’nin kanatlarıının altında korunmaktadır’anlamına geliyor olmalıdır.
Gümüş tetradrahmi’nin çapı: 1,9 cm. Ağırlık: 4.2gr. (Basileos Ariaratous Eusebous: Kral Ariarathes Eusebes’in (parası). Kralın adının genetivus’nun (in hali) sondan ikinci harfi O (omikron) yerine yanlışlıkla (theta) kazınmış. Dindar (Eusebes) sıfatının da üçüncü harfi O (omikron) yerinde, yer darlığından olacak, nokta (.) var. Aynı yıl basılmış ve aynı monogramların kullanılmış olduğu benzerinde [5] kralın adının genetivus hali doğru yazılmış
Resim 10 : Benzer IV. Ariarathes sikkesi; Simonetta 24/19
Kralın Eusebes sıfatının altında, Ariarathes IV’ün 33.() saltanat yılında basıldığı belirtilmektedir. Bu rakam İ.Ö. 188-187 yılını karşılamaktadır. Yani; Ariarathes IV’ün tahta çıktığı İ.Ö.220 yılından itibaren saltanat sürdüğü 33 yılı çıkarırsanız 187 baskı tarihi ortaya çıkar.
Monogramlara gelince: Sikkenin üzerinde iki monogram bulunmaktadır; daha karmaşık olanı, Athena’nın elinde tuttuğu Nike heykelinin altındaki boş alana, diğeri ise kralın adının sağındaki kenar boşluğuna yerleştirilmiş.
Monogramlar ilk Erken Hellenistik, yani İskender paraları üzerinde görülmeye başlamış ve Bizans dönemi dahil paraların ortak özelliklerinden olmuştur. Genellikle paranın nereden geldiği, yani basıldığı yeri gösterir. Bazan da basım işleminde görevli memur ya da denetçiyi işaret eder. Çoğu kere onların adlarının başlangıç harfleriyle yapılan kısaltmalardır. Para üzerindeki boşluklara sıkıştırılır. Monogramlar madeni paraların ana kaynağını belirlemeye yardımcı olur. [6]
Bu paradaki birinci monogram: =PAITD? ikinci monogram: =DHI Benzeri olan paranın (Simonetta 24/19) monogramlarının açınımı hakkında bir bilgi yoktur. Kappadokya Ariarates hanedanına mensup kralların gümüş tetradrakhmi’lerinde ortak olan birinci monogram; Sarah E. Bond’un ilk monogramlı örnek olarak verip, İskenderiye’de basıldığını yazdığı ve üzerinde s=Aleksandros (İskender) yazılı Ptolemaios (İ.Ö. 310-285) altın sikkesindeki monograma benzediğinden dolayı, bu gümüş paranın da belki İskenderiye’de basıldığını söyleyebiliriz.
Resim 11: Ptolemaios (İ.Ö.310-285) gümüş tetradrahmi’sinin monogramlı arka yüzü.( Foto: American Numismatic Society)
Biraz da küpe ve boncuklarla birlikte tek gümüş drahminin bu kadın mezarında ne aradığı üzerinde konuşalım: Eğer antik Yunan geleneğinde olan, ölünün en sevdiği takılarıyla birlikte bir kap içinde yeraltı dünyası tanrı ve tanrıçlarına hediye olarak sunulan bir miktar (altın veya) gümüş paralardan biri değilse, yani gerçekten tek gümüş drahmi ise kesinlikle dönemin ahiret inancıyla ilgilidir. Kral III. Ariarathes (İ.Ö. 260/255-220) ile başlayan diliyle birlikte Yunan kültür ve inançlarının Kappadokya’ya taşınması Hellenleşmeyi hızlandırmış 255’den itibaren paralarda Aramice ve eski Pers dili yerine Grekçe kullanılmış. Bu tarih Kappadokya Krallığı’nın resmi kuruluşu ve takvim başlangıcı olmuştur. Eski savaş tanrıçası Ma tapınakları ve ritüelleri sürdürülmekle birlikte kral sikkeleri simgesinin, Yunan mitolojisinin, savunma ve saldırı silahlarıyla birlikte baştanrı Zeus’in kafasından çıktığına inanılan savaş tanrıçası Athena olduğunu görüyoruz. Kadının Artemis hilali gümüş küpesinde Aphrodite’nin simgesinin de bulunuşu bu iki tanrıça kültünün de, İ.Ö. 255’den sonra Kappadokya’ya katılmış Melitene’ye dahi yayıldığının belirtisidir. Kuşkusuz Yunan mitolojisinin ahiret inancı da o derece yaygınlaşmış bulunuyordu. Buluntu sikkenin gösterdiği tarihten tam 350 yıl sonra yaşamış Samosatalı (Samsat) Lukianos dialoglarında bu inancın tüm ayrıntılarını ironik biçimde sergilemektedir.[7] Canalıcı tanrı Atropos’un Hermes’in çobanlığına teslim ettiği ölü ruhları sürüsünü, öbür dünyaya açılan kapı olan Akheron ırmağının kıyısına indirir. Orada insanların kader ipliğini kirmanıyla eğiren ve ölüler listesini tutan kader tanrıçası Klotho, ismi okunup listedeki sayıyla eşitlendiğinde Hermes’ten teslim alır. Artık onun sorumluluğndadır. Onları yaşlılar, çocuklar, savaşta ölenler, intihar edenler v.s.biçiminde sıraya dizip, Akheron ırmağını geçirterek öte dünyaya kabul edilip, yargılanmasını sağlar. Ancak bu ırmağın bin yaşındaki ihtiyar kayıkcısı Kharon, ölü ruhu başına belli bir ücret alır. Bu ücret, olasıyla kültün ilk ortaya çıktığı dönemdeki para birimi bir obolos olarak belirlenmişse de, her dönemde geçerli olan paradan bir adet, toprağa gömmeden veya lahite koymadan önce ölünün ağzına koyma inanç geleneği sürdürülmüştür.Bu mezar buluntusu kral IV. Ariarathes Eusebes’in gümüş drahmisinin işlevi açıkladığımız inançla ilişkilidir. Bu parayla ölünün ruhunu Kharon, kayığına alacak ve ahirete geçip yargılandıktan sonra, Lethe suyundan içirilerek yeryüzü yaşamı tamamıyla unutturulacaktır. Böylece cennette (Elysion) veya cehennemde (Tartaros) yeni öte dünya yaşamı başlamış olacaktır. Cehenneme atılanların dışarı çıkması yasaktır, çıkmak isteyenler kapıda bekleyen üç başlı köpek Kerberos tarafından parçalanır.
Kappadokia Bölgesi ve Krallığı Krallığı Hakkında Kısa Bir Özet
Anadolu’nun Lydia, Lykia ve diğer birçok ülkelerine ya da bölgelerine benzemeyen Kappadokia, onlar gibi oralarda yaşamış bir halkın ardından adlandırılmadı. İsmin eski bir Pers sözcüğü ile ilişkili olduğu belirtilmekte; dukha’dan çekildiği ve ‘Güzel Atlar Ülkesi” anlamına geldiği düşünülüyor. Bölgenin adının Katpatukha biçimi, Darius (İ.Ö.552- 486) yönetimi altında İran’a vergi ödeyen ülkeleri listeleyen, Behistun kayalığı üzerine kazınmış bir yazıtta geçmektedir. Kappadokia atları gerçekten çok meşhurdu ve hem Asurlular hem de Pers İmparatorları vergi yerine buradan atlar ve katırları alırlardı. Bölge Makedonyalı Büyük İskender’e kadar Pers İmparatorluğunun bir vilayeti idi ve İmparatorun atadığı satraplar(satrapes) tarafından yönetiliyordu
Perslere karşı seferi sırasında Büyük İskender (Aleksandros Megas) Ankara’dan Kappadokia üzerine yürüdü ve Halys(Kızılırmak)’in güneyindeki toprakları ele geçirdikten sonra, Sabiktas adıyla bir İranlıyı Kapadokia Satrap’ı olarak atamıştı. Bu sırada karargahı Garsaziura’da (Turhal) bulunan ve Pontos Kappadokia’sı olarak bilinen Kuzey Kappadokia’ ya egemen olan I.Ariarathes bu karara karşı çıktı. Ariarathes, Büyük İskender’in Perslere karşı yaptığı sefer karışıklıktan yararlanarak yaklaşık 15 bin atlı ve 30 bin piyadeden oluşan ordusuyla İ.Ö. 332’de kendisini bağımsız Kappadokia Satrap’ı ilan etti. I. Ariarathes, yetenekli, azimli, cesur ve enerjik biriydi. Birkaç yıl gibi bir süre içinde Kappadokia’da zamanı için hatırı sayılır bir devlet kurdu. Garsaziura kalesini devlet merkezi yaptı. Sinop’tan Trabzon’a kadar uzanan sahili egemenliği altına aldı.Ariarathes’in kurduğu krallık ancak Büyük İskender’in ölümüne kadar; yani on yıl yaşayabildi.
- Ariarathes’in ölümünden sonra Kapadokia, yirmi yıl kadar Makedonialı satrap’lar tarafından yönetildi. Antigonos İpsos savaşında (İ.Ö. 301) yenilince Küçük Asia’daki toprakları Lysimakhos’a bağlandı, fakat Kurupedion’da yapılan savaşta 80 yaşındaki Lysimakhos 77 yaşındaki Seleukos Nikator tarafından yenildi, böylece Kapadokia’da Makedonia yönetimi sonlanarak Seleukos yönetimi kuruldu.
İskender’in ölümünden çok sonra Büyük Kapadokia Krallığı resmen İ. Ö. 255’de kuruldu; bu tarih Kapadokia takviminin de başlangıcı oldu. Bölge tarihinin bu dönemi sırasında karışıklıklar oldu ve çok sayıda isyanlar çıktı. Geleneksel Ariarathes hanedanı güçlü aileler ve bölgesel krallar arasında evlilikler aracılığıyla politik ittifakler kurdu. Kapadokia, Pontus Krallığı ve Roma İmparatorluğu arasında rekabet nedeniyle bölgesel iktidar için savaş alanı oldu. Kapadokia Krallığı tarihindeki bu döneme karmaşık bir iktidar mücadelesi damgasını vurdu. Son olarak, VIII. Ariarathes’in ölümüyle taht için iki aday ortaya çıktı. Biri Pontus kralı Mithridates’in adayıydı; Mithridates kendi adayını tahta çıkarmak için zor kullanmaya girişince bu, Kappadokia halkı arasında büyük bir hoşnutsuzluk yarattı. Bunun üzerine Roma Senatosu, her iki adaya da muhalif olarak araya girdi. Bölgede siyasal egemenlik için mücadele, Kappadokya İ.S. 17 yılında bir Roma eyaleti oluncaya dek sürdü. Kapadokia resmen Roma eyelet sistemi (Provincia Cappadocia) içerisine girdiği İ.S. 17 tarihinden itibaren, Equestrian (Atlılar) sınıfından seçilen bir vali (procurator) tarafından yönetilmeye başladı. Krallık İ.S. 17’de ortadan kalktı ve Roma’nın Kapadokia Eyaleti oldu. 72 yılında ise Kapadokia, Galatia, Kuzey Pisidia, Lykaonia, Eski Pontus krallığı ve Küçük Armenia birleştirilip “Kappadokia Eyaleti” adıyla koskoca bir eyalet oluşturulmuştur.
Kral IV. Ariarathes Eusebes (İ.Ö. 220-163) ve Kapadokia Krallığı
Bölge ve Kappadokia Krallığı hakkında bu kısa bilgiden sonra, asıl parasını incelediğimiz kral IV.Ariarathes Eusebes ve döneminden bazı ayrıntılar verelim.
Pekçok tarihçiler III. Ariarathes’i gerçek Kapadokia Kralı olarak kabul ederler. Çünkü III. Ariarathes’ten önce tahtta olanların sikkelerinde “Kral” unvanı yer almıyordu; Pers egemenliğindeyken unvanı Pers Satrap’ı Kapadokia yöneticisi, İskender ve halefleri egemenliği altında bulunduğu dönemde ise Makedonia Satrap’ı olarak bölgeyi yönetiyordu. İlk kez III. Ariarathes’in sikkelerinde “Basileus” yani kral sözcüğü yer almıştır. Bu nedenle III. Ariarathes’in kral unvanını aldığı İ.Ö. 255 yılı Kapadokia krallığı takviminin başlangıç tarihidir. Kral, Ariaratheia (Pınarbaşı, eski Aziziye) adında bir kent kurmuş ve burayı krallığın başkenti yapmıştır. Kataonia ve Melitene’yi krallığının topraklarına katmıştır.
III. Ariarathes ile Stratonike’nin oğlu Kral IV. Ariarathes Eusebes, babasının ölümünün ardından Eusebes (dindar) unvanını alarak İ.Ö. 220’de çocuk yaşta tahta oturdu. Babasının siyasetini izledi; güney ve doğu sınırlarını güvenceye almak, güçlü bir mütefik sağlamak için, tahta çıkışından 27 yıl sonra (İ.Ö.193) Suriye kralı dayısı Antiokhos III’ün (İ.Ö.222-187) kızı Antiokhes ile siyasi bir evlilik yaptı. III. Antiokhos’un kızı Antiokhes ile evlenmesiyle tahtını daha da güçlü duruma getirmiştir. IV. Ariarathes’in bu evliliği, kayınpederi III. Antiokhos’un Roma’ya karşı vereceği 4 yıllık (İ.Ö. 192-188) mücadelede haliyle taraf olmasına sebep olmuştur. [8] Siyasi evliliğin müttefik edinme durumunun yanı sıra, doğal olarak düşman kazanma olasılığı da söz konusudur. Roma ile girişeceği savaşlarda, arkasında herhangi bir kuvvet bırakmamak amacıyla güçlü bir ordu kurmak isteyen III. Antiokhos, yeğeni ve damadı IV. Ariarathes ve V. Ptolemaios’un yanı sıra Galatlar ve daha sonra Makedonya kralı V. Philippos ile güçlü bir ittifak oluşturmuştur. Roma hakimiyetine karşı giriştiği mücadeledenin başlangıcı olan istilaya giriştiği Yunanistan karasındaki Thermopylai savaşında Roma consulü Manlius Ailius Glabrio, Antiokhos III’ü yenerek onu Anadolu’ya geri çekilmeye zorladı (İ.Ö.192). Romalılar onu izleyip, başarılarını Batı Anadolu’yu istila ederek tamamladı. İki yıl içinde bazı kıyı kentleri ve Pergamon (Bergama) Krallığı’nı kendisine müttefik edinerek daha da güçlendi. Öbür yandan Seleukos kralı III. Antiokhos ittifak yaptığı başta damadı Ariarathes IV olmak üzere, yerel kralların güçleriyle, Anadolu’yu Romalıların egemenliği altına sokmamak amacıyla savaşa hazırlandılar. Antiokhos’un en büyük teşvikçisi ve donanmasını başına getirdiği Roma düşmanı Kartacalı Hannibal Barka idi. 190 yılında Magnesia ad Spyllium’da (Manisa) yakınlarında büyük bir savaş oldu. 50 bin asker ve onlarca filin bulunduğu Antiokhos’un ordusu, 30 000 kişilik Roma ve Pergamon kralı Eumenes II’nin güçleri karşısında yenildi. Roma consul’ü Scipio Asiaticus’un güçlü askeri taktikleri ve Pergamon kralı II. Eumenes’in (197-159) okçularının başlangıçta filleri oklayarak, geri kaçıp arkalarındaki askerleri ezmesiyle, Antiokhos’un ordusu panik içinde dağıtılarak yokedildi. Denizde de Hannibal’ı yenen Romalılar Küçük Asia’yı teslim almış oldular. İ.Ö. 188’de yapılan Apemaia (Dinar) barış antlaşmasında Antiokhos III 15 000 talanton, yaklaşık doksan milyon (90 000 000) drahmi savaş tazminatıyla birlikte Toros dağının kuzeyi ve batısındaki topraklardan çekilmesi ve buraların Roma’nın müttefikleri arasında paylaştırıması gibi ağır koşullar vardı. Ayrıca ordusunda artık filleri kullanmıyacak ve donanması da sınırlanacaktı. Bunların dışında, Antikhos’un ittifak yaptığı krallar da Roma’ya savaş tazminatı ödeyeceklerdi. Romalı consul Manlius Vulso Kappadokia Kralı IV. Ariarates Eusebes’e de 6000 talanton (3 600 000 gümüş drahmi) savaş tazminatı çıkardı. IV. Ariarathes Roma’ya, yukarıda incelediğimiz gümüş tetradrakhme’den tam 900 000 (dokuz yüz bin) adet ödemek zorundaydı. Bazı antik yazarlara göre III. Antiokhos, savaş tazminatını ödeyebilmek için Pers (İran) ülkesindeki zengin Zerdüşt tapınaklarını talan eden seferler düzenlemiş ve İ.Ö. 187’de bu talanlardan birinde öldürülmüştü. Peki Kral IV. Ariratehes, krallığının 33. yılında (İ.Ö. 187) bol para bastırarak bu ödemeyi yapmış mıdır? Siyasi bir evlilik olayı sayesinde bunun sadece yarısını ödediği bilinmektedir. Salih Soslu ‘Türk Arkeoloji Dergisi’nde yayınlanan makalesinde [9] bu olayı ve Ariarathes IV’ün politikaları hakkında, antik ve çağdaş yazarlardan aktardığı açıklamaları özetleyerek aşağıda veriyoruz:
“İ.Ö.188 yılında Ariarathes, mevcut yönetimini ve topraklarını korumak için kızı Stratonikeia’yı Roma’nın dostu ve müttefiki Pergamon kralı II. Eumenes ile evlendirmiştir. Evliliğin amacı, Magnesia Savaşı’nın ardından uygulanan para cezasından kurtulmak ve Roma ile ilişkilerini düzenlemek olmuştur. Nitekim II. Eumenes’in araya girmesiyle, Roma’ya olan para cezasının yarısı ödenmiş ve Roma ile ilk ilişkilerin başlaması için de zemin oluşturulmuştur. II. Eumenes’ten ayrılarak kardeşi II. Attalos ile evlenen Stratonike, endogami türü bir evliliğin yapılmasına sebep olmuştur. Aile içi evlilik [10] krallıkların geleceğine dair politikalar belirlemek ve mevcut topraklarını korumak gibi özel konularda kabul edilmiştir. Evliliğin gerçekleştirilmesinde kraliçenin bağlı olduğu hanedan ya da krallığın mevcut pozisyonu, ilişkilerin devam ettirilmesi için önemli bir etken olmuştur. Çünkü siyasi, askeri ve ekonomi gibi alanlarda güçlü olmak, evlilikler ile kurulan ittifakların temel politikasını ve iş birliğini belirlemesi bakımından önemlidir. Kappadokia Krallığı’nın, sınırlarını koruması, topraklarını genişletmesi ve nüfuz etmesi, askeri açıdan güçlü olmasına ve evlilikler aracılığıyla askeri amaçlı ortak saldırı hattı kurmasına bağlıdır. Kurulan siyasi ittifaklar, tarafların çıkarlarına uygun olan veya olmayan konularda dahi müttefiklerini gözetmek ve ortak bir politika benimsemek zorunda olduklarını göstermiştir. M.Ö. 183 yılından itibaren Pontos kralı I. Pharnekes’in Pergamon Krallığı’na karşı başlattığı mücadele, IV. Ariarathes’in hakimiyet sınırlarının tehdit edilmesine neden olmuştur. Bunun üzerine kral, daha önce siyasi evlilikler ile ittifak kurduğu II. Eumenes’ten yardım istemiş ve askeri yardım karşısında I. Pharnekes geri çekilmek zorunda kalmıştır. Mücadeleden haberdar olan Roma ise, her iki tarafın savaşı tam olarak sonlandırmaları için bir heyet göndermiştir. Ancak, I. Pharnekes’in uzlaşmaz tavırları nedeniyle diyalog yerini tekrar savaşa bırakmıştır. Durumu değerlendiren II. Eumenes ise, M.Ö. 179 yılında müttefikleri IV. Ariarathes, Bithynia kralı II. Prusias ve Paphlagonia’nın güneyinde yer alan Gangra’nın kralı Morzios ile ortak saldırı hattı oluşturmuş ve I. Pharnekes’e saldırmaya başlamıştır. Müttefiklerin ortak savunma gücüne fazla direnemeyen I. Pharnekes, elçilerini barış görüşmeleri yapmaları için göndermiştir. I. Pharnekes’in yenilgisi ve savaş tazminatı şartı ile sonlandırılan mücadele, IV. Ariarathes’e kısa bir süre önce kaybetmiş olduğu ganimetlerini geri kazandırmıştır. IV. Ariarathes’in, öncesinde II. Eumenes ile gerçekleştirdiği evlilik ilişkisi, güçlü bir ittifak kurmasını ve II. Eumenes’in müttefikleri ile ortak saldırı hattı oluşturmasını sağlamıştı. İttifaklar düşmanı ağır yenilgilere uğratırken, müttefiklerin ilişkilerini güçlendirmelerine yardımcı olmuştur. Söz konusu durum taraflar arasında bağımsız karar alma yetkisini sınırlandırırken herhangi bir gücün baskısına ve sınır ihlaline maruz kalma ihtimalini de kısmen ortadan kaldırmıştır.”
“Aynı şekilde Stratonike’nin bu ikinci evliliğinin hemen arkasından II. Attalos , ilk olarak Stratonike’nin kardeşi V. Ariarathes ile siyasi ilişkilerini geliştirmek üzere siyasi ve ekonomik yönden ortak politikalar oluşturmak için harekete geçmiştir. Bu sırada Kapadokia’da taht kavgası patlak vermişti. II. Attalos, V. Ariarathes’e karşı kardeşi Orophernes’in düzenlemiş olduğu isyan sırasında V. Ariarathes’e yardım etmiş ve tahtına kavuşmasını sağlamıştır. II. Attalos’un yardımı, her iki krallık arasında meydana gelecek ilişkilerin ve askeri savunma politikasının temelini oluşturmuştur.”
www.livius.org ‘dan aldığımız, tam 57 yıl Kappadokia krallık tahtında oturan IV. Ariarathes Eusebes’in en yakın akrabaları ve yönetim dönemine ilişkin olayları vererek bu kısmı sona erdirelim:
“İ.Ö.220-163: Ariarathes IV Eusebes
Akrabaları:
Ebeveyni: Ariarathes III, Stratonike III.
Eşi: Kral Antiokhos III ile Kraliçe Laodike III’ün kızı Antiokhes
Krallık Döneminin önemli eylemleri ve yaptığı, tanık olduğu işler tarih sırasıyla:
İ.Ö. 220: Tahta çıkışı, 193: Antiokhes ile evliliği, 192: Greklere Antiokhos III’ün saldırısı, Suriye savaşının başlaması ve Roma birliklerinin Antiokhos’u Yunanistan’dan çıkarması ve Anadolu’yu istilası.
İ.Ö. 190: Magnesia (Manisa) savaşı; Antiokhos’un yenilmesi, Ariarathes IV’ün Müttefiklerin yaında yer alması
İ.Ö. 188: Roma ve Antiokhos III arasında Apameia (Dinar) Barış antlaşması; Kappadokia’nın Roma müttefikliğine kabulü ve Tyana’yı elde etmesi,
Aynı ya da ertesi yıl kızı Stratonike’yle Pergamon kralı Eumenes II ile evliliği.
İ.Ö.182-179): Roma’nın Pontus kralı Pharnakes I’e karşı yapılan Pontus savaşlarında Kappadokya’yı desteklemesi,
İ.Ö. 172: Roma’nın Makedonya kralı Perseus’e karşı yaptığı 3.Makedonya savaşlarında askeri talepleri İ.Ö. 168: Roma’nın Makedonya’ya karşı zaferi
İ.Ö. 163: Doğal ölüm.”
- Ariarathes Evsebes’in ölümü üzerine tahta oğlu Mitridates geçti ve adını V. Ariarathes Evsebes Filopator olarak değiştirdi ( İ.Ö. 163 ). Babasının akıllı siyasetini güderek Roma’ya altın bir taç gönderip Romanın güvenini kazanmasını bildi. V. Ariarathes Evsebes Filopator Kapadokia’yı refaha ulaştırmıştır. V. Ariarathes Yunan kültürü ile yetişmiş; iyi eğitimli biriydi. Filozof Karneades’in öğrencisi olan V. Ariarathes Helenizm’in ve Helenistik kurumların kendi ülkesinde kök salması için çalışmıştır. Kralın tüm çabalarına karşın, Kapadokia tam hellenize olmamış; Yunan dili, yerel dil ve lehçeler karşısında, halkın arasında fazla tutunamamış, daha çok yönetimin ve sarayın dili olmuştur.
- Ariarathes Eusebes Philopator (İ.Ö. 163-130), Kappadokia kralları içerisinde en güçlüsü olarak bilinmektedir. Onun döneminde Kappadokia’nın nüfuzu doğuda Euphrates’e (Fırat) batıda ise, Propontis’e (Marmara) kadar yayılmıştır. V. Ariarathes, Hellenistik Dönem’de coğrafi konumu itibariyle siyasi ilişkilerini sürdürdüğü Armenia, Kommegene, Syria ve Pergamon krallıklarında meydana gelen olaylara, siyasi evlilikler dolayısıyla karışmak durumunda kalmış ve mevcut gelişmelerden yararlanmış ya da etkilenmiştir. Onun krallık döneminde Küçük Asia’nın en büyükve önemli olayı Aristonikos’un, Pergamon Krallığı ve müttefikleri olan diğer krallıklarla birlikte Roma’ya karşı önderlik ettiği “Köleler Ayaklanması”dır. Tarihte ilk kez, köleliğin kaldırılması ve yeni bir toplum düzeninin inşası amacıyla gerçekleşmiş sınıfsal bir ayaklanmadır Aristonikos başkaldırısı. İ.Ö. 133’te başlayıp 129’da sona eren bu toplumsal mücadele kuramsal olarak vadedilen “Güneş Ülkesi-kenti” ütopiasının gerçekleştirilmesini hedef almıştır. Çoğunluğunu kölelerin oluşturduğu emekçi ve çalışan alt sınıflar, ezilen halklar “Güneş kentinin yurttaşları (Heliopolitai)” adı altında kurdukları ordularla Batı Anadolu kentlerini büyük bir kısmını ele geçirdiler ki, birçoğu da savaşsız kendilerine katıldılar. Aynı zamanda Roma’ya ve işbirlikçi bağlaşıklarına karşı verilenAnadolu’da ilk bağımsızlık savaşıdır bu ayaklanma. Çocuğu olmayan Pergamon kralı III.Attalos –ki Stratonike’nin oğlu ve V.Ariarathes Eusebes’in yeğeni- krallığını bir vasiyetname yazdırarak Roma’aya bırakması üzerine, Eumenes II’nin Ephesoslu bir müzisyen kadından gayrimeşru oğlu olan Aristonikos, başlangıçta tahtın varisinin kendisi olduğu iddiasıyla ayaklanmış. Birkaç yenilginin ardından, hocası Cumae’lı filozof Gaius Blossius yanına gelerek teorik danışmanı olmasıyla; “köleliğin kaldırılacağı, herkesin eşit yurttaşlar olarak özgür yaşayacakları bir kent-devleti” kurmak hedefine dönüşünce, ayaklanmanın rengi değişir ve sınıfsal nitelik kazanır. İ.Ö.130 yılında Romalı consul Crassus güçlü bir orduyla Anadolu’ya gelir. Müttefikleri Bitynia kralı Nikomedes, Paphlagonia kralı Pylamenes, Galatia kralı ve Kappadokia kralı V. Ariarathes ’in güçleriyle birlikte isyancılara saldırırlar. Fakat Aristonikos bu büyük güce karşı kullandığı taktiklerle büyük bir zafer kazanır. Romalı consul Crassus esir düşer ve öldürülür. Kappadokia kralı Ariarathes de bu savaşta ölür. Bir başka Roma consulu, Perperna tarafından pusuya düşürülen Aristonikos esir alınıp Roma’ya götürülür ve zindanda öldürülür. 129 yılında isyancı güçlerin direnci kırılır ve ayaklanma bastırılır. Bu toplumsal ayaklanmanın kuramcusı filozof Gaius Blossius’un da intihar ettiğini öğreniyoruz. [11]
Belki burada çok kısa olarak kraliçe Nyssa’dan sözetmek yerinde olacaktır: V. Ariarathes Eusebes İ.Ö. 130 yılında isyancı Aristonikos’la yapılan savaşta öldürülünce, çocuklarının çok küçük olması dolayısıyla karısı Nyssa yerine geçer. Pontus Kralı Mithradates’in kızkardeşi olduğu sanılan Nyssa birkaç yıl ülkeyi despotça yönetir.Her ne kadar tarihçiler aralarında taht kavgaları olmasın diye beş küçük çocuğunu zehirletip öldürdüğünü söyleseler de bu kadın, taht uğruna öz evlatlarını öldüren Kappadokialı Nyssa (ana) olarak tarihe geçmiştir. Olasıyla Nyssa’nın niyeti Kappadokia krallığıyla Pontus krallığını birleştirmekti. Yer yer Nyssa’ya karşı isyanlar çıktı. Böylece Ariarathes hanedanına sadık Kappadokialılar, bakıcıları tarafından kaçırılıp saklayarak Nyssa’nın elinden kurtardıkları V. Ariarathes’in 14 yaşındaki sonuncu oğlunu, Nyssa’yı devirip VI.Ariarathes Epiphanes Philopator (İ.Ö. 126-111) adıyla tahta geçirdiler.
Yukarıda özette verdiğimiz üzere; bölgede siyasal egemenlik için mücadele, Kappadokia İ.S. 17 yılında bir Roma eyaleti oluncaya dek sürdü. Kapadokia resmen Roma eyelet sistemi (Provincia Cappadocia) içerisine girdiği İ.S. 17 tarihinden itibaren, Equestrian (Atlılar) sınıfından seçilen bir vali (procurator) tarafından yönetilmeye başladı. Krallık İ.S. 17’de ortadan kalktı ve Roma’nın Kapadokia Eyaleti oldu. 72 yılında ise Kapadokya, Galatia, Kuzey Pisidia, Lykaonia, Eski Pontus krallığı ve Küçük Armenia birleştirilip “Kapadokia Eyaleti” adıyla koskoca bir eyalet oluşturulmuştur. [12] Kappadokia Krallığı’nın kültür ve ekonomisi hakkında Demir Kumanoğlu, [13] özetle şunları yazmaktadır:
“Kapadokia’da büyük şehirler yoktu. Birbirinden oldukça uzak; dağınık köyler ve kasabalardan oluşan Kapadokia pek mamur değildi. Büyük kaleler; kentleri koruyan surlar inşa edilmemişti. Bu günkü eyalet sistemine benzeyen ve on Strategia’dan oluşan bölgesel sistem uygulanırdı.Yönetici konumundaki Strategos’ (askeri vali) ların şatoları vardı. Bu şatolarda kralın hazineleri saklanırdı. Zamanla Kapadokia mimarisi ilerleme sağlamıştı. Su kemerleri, barajlar, mahkeme salonları, köprüler, yollar ve yol kenarlarındaki sınır ve mesafe belirten taşlar, tapınaklar, sunaklar ve şatolar inşa edilmiş; ne var ki bunların pek azı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Tiyana (Kemerhisar- Niğde) Kapadokya mimarisinin günümüze ulaşabilen örneklerinin görülebileceği en önemli yerleşimdir. Kapadokyalılar kralları için tümülüs yapmamışlardır. Krallarını kayadan oyma mezarlara gömmüşlerdir. Çalışkan ve oldukça barışsever insanlar olan Kapadokyalılar tarımla ve hayvancılıkla uğraşırlardı. Krallık Kapadokyasının katırları ve atları oldukça ünlüydü. Suriye’de bunlara oldukça iyi para veriliyordu. Yine yün üretiminde de oldukça ilerlemişlerdi. Galatlardan sucuk yapmayı öğrenen Kapadokyalılar; meyve ve sebze üretiminde, şarapçılıkta zamanının hatırı sayılır ülkelerinden biri olmuştu. Kültür ve dinde Pers etkisi her konuda kendini hissettiriyordu. Kapadokyalılar çok tanrılı bir dine sahipti. Ay tanrısı Farnakes Men, Ana Tanrıça Ma, Yer Tanrısı, Güneş Tanrısı gibi bilinen ve bugün bilinmeyen pek çok tanrılara inanırlardı.[14] Komana (Gömenek) kutsal şehirdi. Ana Tanrı Ma Tapınağı Komana’daydı. İnançları gereği Kapadokyalılar sünnet olur ve domuz eti yemezlerdi. Kapadokyalıların kendilerine özgü bir alfabesi yoktu. Başlarda Arami alfabesi kullanan Kapadokyalılar daha sonra Grek alfabesi kullanmaya başladılar. Arşive ve yazılı metinlere pek önem vermeyen Kapadokyalılarla ilgili bilgilere komşu devletlerin arşivlerinden ulaşabiliyoruz. Yerel Anadolu halklarının birbirleriyle ve kısmen Perslilerle kaynaşması sonucu; Kapadokialılar ortaya çıkmıştı. Heredotos Yunanlıların Kapadokyalılara “Beyaz Suriyeli” dediklerini söyler. Kapadokyalıların dili Yunanca değildi. Philostratos; Kapadokyalıların Yunancayı çok kötü konuştuklarından bahseder. V. Ariarathes’in tüm çabalarına karşın Yunanca Kapadokya’da kabul görmemiş; halk arasında yerel dil ve lehçeler karşısında zayıf kalmıştır. Krallıkta yaşayan etnik gruplar kendi dillerini konuşurlardı.[15] sikkelerinde altın, gümüş ve pirinç kullanılırdı. Ufak paralarda pirinç kullanılırken büyük paralarda Altın ve gümüş kullanılırdı. Altın ve gümüş sikkeleri kral bastırırken; Pirinç sikkeleri basma yetkisi o günkü yerel yönetimlerdeydi.”
Strabon’da Melitene ve Sonuç
Antik tarihî cografyacı Strabon (İ.Ö.64/63- İ.S. 27) Geographica [16] adlı yapıtında, incelediğimiz antik yerleşme alanlarının (Onar köyü arazisi ve çevresi) bağlı bulunduğu Kappadokia Krallığı’nın onuncu vilayeti Melitene hakkında şu bilgi ve açıklamaları buluyoruz:
“Kataonia ile Euphrathes (Fırat) arasında bulunan Melitene Kommagene’ye (Adıyaman) sınır olup, Kappadokia’nın bölünmüş olduğu on valilikten biridir...Kappadokia’nın ilk kralı kabul edilen Ariarathes tarafından ilhak edilmiştir. (Strabon, XII, I, s. 2)”
Kral III.Ariarathes (İ.Ö. 255-220) tarafından Kappadokia krallığına katılmış olan 1.yüzyılda yaşamış bir başka antik yazar da Melitene’nin konumunu bir vesileyle tanımlıyor. Bu kişi,Yahudi isyanında komutanlık yapmış dönemin tarihçi yazarı Titus Flavius Iosephus’tur. Onun cümlesine bakalım: “İmparator (Titus F.Vespasianus) XII.Fulminata lejyonunu ‘Armenia ve Cappadocia sınırı arasında, Fırat’a yakın Melitene denilen yere gönderdi. (eis de Melithnhn kaloumenhn apesteile, para ton Eufrathn en meqoriois ths esti kai Kappadokias.)”
Kuşkusuz bu söylemde Malatya kenti/merkezi (Melita-Melita) kastedilmiyor. Melitene adı,Melita kenti ya da kalesinin köy ve kasabalarıyla birlikte tüm arazisi, yani Kappadokia eyaletine bağlı Melitene vilayetini karşılıyor. Eğer Lejyon, kent merkezine ya da merkezin yanıbaşına gönderilmiş olsaydı “eis ten Melitan-eis thn Melitan veya eis ten polites Melitenes-eis thn polin ths Melithnhs” biçiminde yazılmış olurdu.[17]
Melitene adını aynı anlamda kullanan Strabon tanımlamyı sürdürüyor:
“ Melitene Kommagene’ye benzer, çünkü her tarafında meyva ağaçları vardır. Bütün Kappadokia’da böyle olan tek ülkedir. Böylece hem zeytin üretir, hem de Hellen şarabıyla rekabet eden Monarite şarabı elde eder. Melitene Sophone’nin karşısındadır ve Euphrathes ırmağı Kommagene ile sınır oluşturur. ( Strabon, XII, II, s.4)”
“Kataonia ovasının (Ceyhan nehrinin suladığı ova İ.K.) ve Melitene’nin kentleri yoktur. Fakat dağlarda tahkim edilmiş yerleri vardır. Azamora ve Dastarkon’u kastediyorum. İkincisinin çevresinde, Kilikia denizine (Doğu Akdeniz) dökülen Karmalas (Zamantı çayı) ırmağı akar. (Strabon, XII, II, s.7)”
Malatya ili bugün de kayısı başta olmak üzere, zeytin dışında her türlü meyva ağaçlarının yetiştiği bir bölgedir. Melitene’nin Monarite şaraplarının üretildiği kesim, bugün de en iyi şaraplık üzümlerin yetiştiği Arapgir ve özellikle Onar köyü çevresi olmalıdır. Onar’daki Roma dönemi kaya mezarlarından birinde; iki kulplu bir küp ve içinde bağcılığın simgelerinden bir sarmaşık dalı ve yaprakları olan dört adet kabartma bulunmakta.
Resim 12: Roma dönemi bir kaya mezarında küp içinde çift kulplu bağcılık ve şarapçılık simgesi sarmaşık dalı ve yaprakları kabartması (Foto: İ. Kaygusuz)
Bir başkasında kayaya oyulmuş, şarap mayalama için yapıldığını sandığımız yanyana iki adet 0,90 ve 1,20 m. derinliğinde kuyu
Resim 13: Kayaya oyulmuş iki şarap mayalama kuyusu
ve diğer birinde tabana oyulmuş üzüm ezme teknesiyle şıranın aktığı çukur mevcut.
Resim 14: Kayaya oyulmuş işyerinin-mekânın tabanındaki üzüm çiğneme teknesi ve şıranın akıtıldığı çukur (Foto: İ. Kaygusuz)
Strabon’un “Melitene Sophone’nin karşısındadır” diye işaret ettiği; Malatya ilinin Kuzeydoğusundan başlayarak doğu sınırını çizen Fırat’n ötesindeki Sophone Krallığı’nın günümüzün Elazığ, Tunceli ve Bingöl illerini kapsadığı bilinmektedir. Anlaşılıyor ki, Strabon’un yaşadığı İ.Ö. 1.yüzyılda Melitene’de kentler yoktur. Küçük kasaba ve köylerde insanlar yaşıyordu. Onar köyü arazisi ve yakın çevresinde birbirinden uzak olmayan, ““Onar Köyünün Uzak ve Yakın Geçmişine Bakış ve Roma Lejyonu XII.Fulminata” makalemizde [18]belirttiğimiz gibi, en az beş antik yerleşme alanı bulunmaktadır. İncelediğimiz buluntuların ele geçirildiği hellenistik yerleşim alanının genişliği ve neolitik çağdan bu yana yerleşim sürekliliği, burasının kasaba düzeyinde olduğunu gösteriyor. Bu Hellenistik mezarlık (nekropolis) alanı, defineciler tarafından hoyratça kazılıp yağmalanması tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Zaman geçirmeden Malatya Müzesi yetkilileri tarafından yerinde araştırma ve inceleme yapıp kurtarma kazısına başlanmalıdır.
Kaynaklar:
AKURGAL, Ekrem, Efes Artemision Kazısı, 1993
BOND, Sarah E., “ Monograms and Inscribed Power”. www.wikipedia.com
BONO, Simonetta, “ The Coins of the Cappadocian Kings, Typos II, s. 54: Freibourg l’Office du Livre, 1977
ENCYCLOPAEDEİA OF HELLENIC WORLD: www.asiaminor.ehw/forms/
KAPADOKYA KRALLIĞI (Cappadocian Kingdom), Editör: Metin Sözen, Ayhan Şahenk Vakfı, İstanbul, 2016
KAYGUSUZ, İsmail, “Onar Köyünün Uzak ve Yakın Geçmişine Bakış ve Roma Lejyonu XII. Fulminata” Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 155: Mayıs-Ağustos, İstanbul, 2017
KAYGUSUZ, İsmail, “Onar’da Bulunan Çifte Ağızlı Kısa Lejyoner Kılıcı (Gladius)”, www.ismailkaygusuz.com
KAYGUSUZ, İsmail, Samsatlı Lukianos’la Bir Ahiret Rüyası (Oyun), www.ismailkaygusuz.com
KUMANOĞLU, Demir, “Unutulmuş Krallığın Peşinde: Kapadokya Krallığı”, www.cappadocia.explorer.com
MAGIE, David, Anadolu’da Romalılar I, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2001
MALAY, Hasan, “Batı Anadolu’da Aristonikos Ayaklanması”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı 3, İzmir, 1987
MANSEL, Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, İstanbul, 1973
SETON, Lloyd, Ancient Turkey, Çev. Ender Varınlıoğlu, Tubitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara, 1984
SOSLU, Salih, “ Kappadokia Krallığında Siyasi Evlilikler”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı 36, Ankara, 2017
STRABON, Geographica-Antik Anadolu Cografyası, 6. Baskı, Çeviren: Prof. Dr. Adnan Pekman, İstanbul, 2009
TEKİN, Oğuz, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016
UMAR, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılap Yayınları, İstanbul, 1993
www.livius.org: articles on ancient history
www.wikiwand.com/en/list_ruler of cappadocia
[1] İsmail Kaygusuz, “Onar Köyünün Uzak ve yakın geçmişine Bakış ve Roma Lejyonu XII. Fulminata” Arkeoloji ve Sanat Dergisi Sayı 155, Mayıs-Ağustosi 2017
[2] 16 Temmuz 2018’de Erdal’la birlikte Malatya müzesine gidip buluntuları teslim ettik ve gerekli bilgileri vererek Müze envanterine kaydettirdik. Hâlâ yetkililerin gelip bu antik alanı incelemelerini bekliyoruz.
[3] Arif MüfidMansel, Ege ve Yunan Tarihi, 1971, s.45.
[4] Ekrem Akurgal, Artemision Kazıları 1993, s.70
[5] Simonetta 24/19: Bono Simonetta, The Coins of the Cappadocian Kings, Typos II, pp.54; 7 plates, Fribourg l’Office du Livre, 1977
[6] Sarah E.Bond, “Monograms and Inscribed Power”, Wikipedia.
[7] Bkz. İ.Kaygusuz, Samsatlı Lukianos’la Bir Ahiret Rüyası (oyun), www.ismailkaygusuz.com
[8] Antiokhos III’ün, Mısır Ptelamios krallığına karşı yaptığı seferlerdeki fazla başarı elde edememesine rağmen, esas olarak Büyük İskenderin kurduğu ve halefleri arasında paylaşılmış İmparatorluk topraklarında askeri anlamda kazandığı bazı başarılar ve devletinin sınırlarını Akdeniz kıyılarından Ege’ye doğru uzatmasıyla kendisine Büyük Kral (Basileus Megas = Basileus Megas) unvanı kazandırmıştı. Artık kendisini Büyük İskender gibi görmeye ve büyük Makedonia-Grek imparatorlığını canlandırmayı amaçlayıp, Küçük Asia’daki krallıkları yanına alarak Roma’ya karşı büyük güç oluşturma mücadelesi içindeydi. Kral Ariarathes IV Eusebes akıllıca bir evlilik kararıyla hem akrabalığıyla birlikte ittifakını da güçlendirmiş oluyordu. Ne varki bu pragmatik yaklaşımı sonunu getirmeye çok az kalmıştı ki, yeni bir girişimle ondan da kurtulmayı bildi.
[9] Salih Soslu, “Kappadokia Krallığı’nda Siyasi Evlilikler İle Kurulan İttifaklar” TAD 36, 2017, s.15-16
[10] Yazarın Magie’nin Roman Rule Asia Minor/Küçük Asya’da Roma Yönetimi yapıtını kaynak göstererek, Stratonike’nin II. Eumenes’ten boşanarak kardeşi II. Attalos’la evlenmesini, aile içi ensest ilişki olarak değerlendirildiği için toplumda hoş karşılanmadığı biçimdeki yorumu yersiz duruyor. Herşeyden önce kocasından boşanarak kardeşiyle evlendiği sadece bir iddia; İ.Ö. 160 yılında Kral Eumenes tutulduğu ölümcül bir hastalıktan kurtulamıyarak 159’da ölmesiyle bu evlilik gerçekleşir. Zaten Eumenes hastalığının hemen öncesinde kardeşi II.Attalos’u ortak kral etmiş bulunuyordu. Ayrıca Pergamon Krallığı ve Roma ile Kappadokia Krallığının ittifakına zarar gelmemesi bağlamında Stratonike’nin kardeşi Kral V.Ariarathes’i daha çok memnun eden bu evliliği Roma teşvik etmiştir. Hastalık döneminde kocasından boşattırılmış olsa bile, o günün toplumu bu evliliği yadırgaması ahlak dışı görmesi olası değil. Kaldı ki, aynı yüzyılda Mısır Ptelamaios krallığında, hâlâ Kleopatra’nın mensubu olduğu son hanedanlığın yerel firavun yöneticileri kendi kızkarderşleriyle evlendiği bilinmez değildi. Bu gün bile Anadolu’da, kocası ölen gelini, çocuklarına babalık etsin diye küçük kardeşle evlendirip aileden çıkarmama geleneği vardır. Eğer bu siyasi evlilik, Kappadokia toplumunu rahatsız etmişse, IV.Ariarathes’in dayısı III.Antiokhos’un kızı Antiokhes’le 193 yılında evlenip, 188’de 32 yaşında bulunan kral II.Eumenes’e 5-6 yaşındaki kızı Stratonike’yi gelin olarak göndermesi nedeniyle olmalıdır!
[11] Aristonikos’un önderlik ettiği köle ayaklanmasının tüm ayrınıları, Batı Anadolu ve antik kentleri ve Pergamon krallığına ilişkin en geniş ve sağlıklı bilgiler için bkz. Hasan Malay, “Batı Anadolu’da Aristonikos Ayaklanması”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı 3, İzmir 1987, s. 13-48
[12] Bölgenin tarihi ve Kappadokia Krallığı hakkında geniş bilgi için bkz. Kapadokya Krallığı (Cappadocian Kingdom), Editör: Metin Sözen, Ayhan Şahenk Vakfı Yayını, İstanbul, 1995; Oğuz Tekin, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş,İletişim yayınları, İstanbul-2016; Encyclopaedeia of the Hellenic World, www.asiaminor.ehw/forms/ ; www.livius.org: articles on ancient history; www.wikipedia.org ; www.wikiwand.com /en/list _ruler of Cappadocia; Seton Lloyd, Ancient Turkey, Çev.Ender Varınlıoğlu, Tubitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara, 1984.
[13] “Unutulmuş Krallığın Peşinde: Kapadokya Krallığı”, www.cappadocia.explorer.com
[14] Yukarıda buluntuları incelerken anlattığımız üzere, Yunan mitolojik tanrıçaları Kappadokia’ya çoktan benimsenmiş ve tapınç görmeye başlamıştır; İ.Ö. 255’ten itibaren Drakhme’lerin üzerinde Grek yazısıyla birlikte Tanrıça Athena ve Zafer tanrıçası Nike’yi görmekteyiz. Bu gösteriyor ki, Kappadokia ana savaş tanrıçası Ma’nın yanısıra savaş Tanrıçası Athena da önem kazanmış. Ayrıca mezar buluntusu gümüş küpe Artemis ve Aphrodite simgelerini taşımaktadır.
[15] Kappadokia bölgesel dilinin eski Luwi dilinin ardılı olduğu düşünülmektedir; “Luwi dilinin yerel ardılı Kappadokia dilidir”: Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul, 1993, s.743)
[16] Strabon, Geographika- Antik Anadolu Cografyası, Çev. Prof.Dr. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat yayınları, 6.Baskı, İstanbul, 2009, XII,I s.2; XII, II s.4,7
[17] İsmail Kaygusuz, Onar’da Bulunan Çifte Ağızlı Kısa Lejyoner Kılıcı (Gladius), www.ismailkaygusuz.com
[18] İsmail Kaygusuz, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 155 (2017), s.227-245
İsmail Kaygusuz
2 Temmuz 93’te Sivas’ta
Madımak’tan yükselen kara duman,
yobazın yüzünün karası ve
Devleti yönetenlerin bağışlanmaz hatasıdır
2 Temmuz 93'te Sivas'ta
Madımak’tan göğe yükseliyor kızıl yalımlar
Seyre çıkmış polisler jandarmalar
İçinde Ozanlar yazarlar sanatçılar
Cayır cayır türküler şiirler
Tutuştu yandı sazların telleri
Şeytan diyor ki,
Saçlarından yakalayıp aynı ateşe doğru sürmeli
"Çok şükür dışardaki vatandaşlara birşey olmamıştır" diyen Çiller’i
Sivas'tayakılan otuz beş de can
Kalbimizin ortasında yaşayan
Laiklik ve demokrasi yolunda
Yanıp yakılırken ışıklar saçan
İsmail Kaygusuz
2 Temmuz 93’te Sivas’ta
Madımak’tan yükselen kara duman
Yobazın yüzünün karası ve
Devleti yönetenlerin bağışlanmaz hatasıdır
2 Temmuz 93’te Sivas’ta
Madımak’tan göğe yükseliyor kızıl yalımlar
Seyre çıkmış polisler jandarmalar
İçinde Ozanlar yazarlar sanatçılar
Cayır cayır türküler şiirler
Tutuştu yandı sazların telleri
Şeytan diyor ki,
Saçlarından yakalayıp aynı ateşe doğru sürmeli
‘Çok şükür dışarıdaki vatandaşlara bir şey olmamıştır’ diyen Çiller’i
İSLAM DİNİNİN KUTSAL KİTABI KUR’AN HAKKINDA BAZI GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELER
İsmail Kaygusuz
I. ÖNCE KURAN’DAKİ İSLAMA ÇAĞRI NEYİ DEĞİŞTİRİR?
1. Kısa Bir Giriş
2. Kuran’daki İslam ile Uygulamadaki İslam Farklı mıdır?
3. Kuran'ın açmazları vardır, Değişikliğe Uğratılmıştır
4. Kuran Tabu Olmaktan Çıkartılmalı Ve Tartışılmalıdır
Sivas'tayakılan otuz beş de can
Kalbimizin ortasında yaşayan
Laiklik ve demokrasi yolunda
Yanıp yakılırken ışıklar saçan
Ağladılar Şah Hüseyin'e
Ali ve Fatma’nın nazlı çiçeği
Yolundu gülzardan güller ağladı
Dedesi Muhammed’in gözbebeği
Şah Hüseyin’im diyen diller ağladı
Selam olsun 12-15 Mart 1995'e
Selam olsun Gazi halkının direnişine
İsyanda düşenlere
Barikatlarda vuruşanlara selam olsun!
Rum Sebasta'sından bozulma Sivas
Adın kutsal kent ama için kara yas
Sana kim dediyse Pir Sultan'ı as
93'de yak diyen de onlardı
Onlar sefil yobaz canavarlardı
Bir mum söndürüldü bin mum yanacak
Ülkemiz öyle mi aydınlanacak
Katil veren ağaçlar budanacak
Selam Uğur Mumcu sana bin selam
Ülkemiz öyle mi aydınlanacak
Katil veren ağaçlar budanacak
Selam Uğur Mumcu sana bin selam
Talip ol gel Pir'e necat bulasın
Destur alıp ol Dergah'a varalım
İkrar ver ki görülüp sorulasın
Destur alıp ol Dergah'a varalım
Destur alıp ol Dergah'a varalım
İkrar ver ki görülüp sorulasın
Destur alıp ol Dergah'a varalım
Şiirleştiren Derviş Baba
Hernasılsa bir gün camide Baba
Namaz kılmak için geçti ön safa
Eğildi doğruldu baktı sağ sola
İçinden geçen hep hatam varm'ola
Şiirleştiren Derviş Baba
Vali ve kaymakam kafası esti
Çarşı esnafını ziyaret etti
Niyetleri halka yakın olmaktı
Hallerini ahvalini sormaktı
Şiirleştiren Derviş Baba
Bir Sünni köylü dindar mı dindar
Beş vaktine beş vakit daha katar
Ağzından düşürmez besmele Allah
Her sözün başında bir yemin billah
Şiirleştiren Derviş Baba
Bir Bektaşi babası yürürken yolda
İki bekçibaşı sopalar elde
Yatırmışlar birini falakaya
Görür üzülür ya girmez araya
Şiirleştiren Derviş Baba
Şırıl şırıl bir dere akıyordu
Baba Erenler dalmış bakıyordu
Çimenin üstünde bir şişe şarap
İçi kazınıyor hali pek harap
Şiirleştiren Derviş Baba
Erenler'in yolu düşmüş camiye
Hoca tam başlamış vaız vermeye
Cem'ata Allahı anlatıyormuş
"O ne doğar ne doğurur" diyormuş