A Short Summary of the Play (its themes and its message to the contemporary world):

'The Tyrant in Underworld -- A Dream of Hades with Lucian of Samosata' (from here on, 'The Tyrant') is a play mainly about Megapenthes, the tyrant of the day, who finds himself in the underworld along with several other characters, such as cynic philosophers, shoemakers, people whom he wronged, all waiting to cross the River of Styx. 'The Tyrant' has two parts; the first part is an adaptation of one of Lucian of Samosata's stories about Megapenthes, adapted to theatre, and the second part is a modern day section which features the writer and the villagers of a modern Samosata, now a Turkish town. Lucian himself also plays an important part in the play, as the modern author finds himself transported to his time and has chance to ask him some important questions regarding his time and his actions. The play's main themes include conflict between the rich and the poor, cynic philosophy and simple living, tyranny of those in power, superstitious beliefs, accountability and lack thereof, and the human condition.

 The play's message to the contemporary world, I believe, is that oppression lives on if power is left unchecked to the hands of a single person, with no checks and balances, and it can be easily abused against the masses. The other message of the play to the world is that human rights and freedom of expression are so precious and fragile, as the play demonstrates, freedom of expression and being critical of certain religious beliefs were much more tolerated at the time of Lucian than in some traditional societies today. Finally, the play also sends the message that superstition or religious beliefs can live on across borders, cultures, generations and centuries, which makes it hard to criticize, as it has become a taboo.

A Short Bio of Dr Ismail Kaygusuz:

Dr Ismail Kaygusuz is a British-Turkish playwright and novelist who specialises in Ancient History, Classical Archeology and Classical languages. He worked as a lecturer at Classical Archeology and Classical Philology departments at a number of universities in Turkey for nine years. He also took part   at the Van-Urartu, Enez and Perge archeological excavations and wrote several research papers on these in national and international scientific journals.  He also studied the language and epigraphy of Byzantium at 'Université de Nancy II'  and 'Collége de France'.  

Dr Kaygusuz moved to London in 1992 and he continues to live and produce his work here to this day. There are various theatre plays, novels and semi-biographical books to his name,  along with several academic books on Heterodox Islam (Alevism), Sufism, gnostic beliefs and institutions, philosophy and history.  He was born in 1944, in Arapkir, Turkey, at the village of Onar.

Some Background on Lucian of Samosata (adapted from the Wikipedia article):

Lucian was a Syrian satirist who was known for his tongue-in-cheek style, as he often ridiculed superstition, religious practices, and belief in the paranormal in his works. Although he was of Assyrian origin, he wrote all his works in Greek.

Lucian was the son of a lower middle class family from the village of Samosata, the capital of the remote Roman province of Commagene. As a young man, he was apprenticed to his uncle to become a sculptor, but, after a failed attempt at sculpting, he ran away to pursue an education in Ionia. He became a travelling lecturer and visited universities throughout the Roman Empire. After acquiring fame and wealth through his teaching, Lucian finally settled down in Athens for a decade, during which he wrote most of his extant works. In his old age, he was appointed as a highly-paid government official in Egypt, after which point he disappears from the historical record. 

Lucian's works were wildly popular in antiquity and more than eighty writings attributed to him have survived to the present day, a considerably higher quantity than for most other classical writers. His most famous work is A True Story, a tongue-in-cheek satire against authors who tell incredible tales, which is regarded by some as the earliest known work of science fiction. Lucian invented the genre of the comic dialogue, a parody of the traditional Platonic dialogue.

read more here

COLLOQUIA FAMILIARIA TURCICO LATINA

(TÜRKÇE LATİNCE DOSTANE KONUŞMALAR)

16. Ve 17. Yüzyıllarda Avrupa Halklarına Türkçe Öğretme ve Türkleri Tanıtma Girişimlerinde JACOB NAGY HARSANY’nin Başarısı

İsmail Kaygusuz

Giriş

Önemli bir kitaptan sözedeceğim. Osmanlı Tarihçileri ve Türk Dili ve Edebiyatı yazar ve arştırmacıları Macar asıllı Jacob Nagy Harsany’nin, Colloquia Familiaria Turcico Latina Seu Status Turcicus Loquens isimli kitabını kuşkusuz ismen de olsa bilirler. Değerli dostum ve yoldaşımİsmail Büyükakan’ın Berlin Kütüphanesinin Digital Servisi’nden indirip, email adresime göndermesinden sonra benim haberim oldu kitaptan. 1672’de Kölln’de basılmış bu kitap, o dönemde Avrupa krallık ve prensliklerinde konuşma ve yazma ortak dil Latince aracılığıyla Latin harfleri kullanarak(transcription) Latince konuşan ve yazan Avrupalı halka Türkçe öğretmek amacıyla yazılmış. Bir kral temsilcisi olarak İstanbulda 1650’li yılların sonuna dek yaşamış ve Türkçe öğrenmiş bu kişi; Türkçe – latince 510 sayfalık, karşılıklı konuşma, cümle kurma yöntemiyle Türk dilini Avrupalılara öğreterek, Osmanlı İmparatorluğunu, İstanbul’u ve halklarını her yönüyle tanıtmayı amaçlamış. Adam keskin bir gözlemci, çok dilli, bilgili bir eğitimci, diplomat ve politikacı. Kısacası 17.yy. Osmanlı tarihi ve özellikle IV. Mehmet(1648-1687)’in ilk 10 yılı, yani Köprülüler dönemine olabildiğince bir araştırmacı davranışıyla ışık tutmuş ve döneme ilişkin nesnel bilgiler sunmaktadır. Bu kitabın genelde Türk tarihi ve bilim dünyasına, kuşkusuz Türk okuyucusuna kazandırılması; özelde Latin ve edebiyatı bölümünde  Ortaçağ Latincesi’nin temelini atma bağlamında gramer ve syntaksını, filolojik incelemesinin yapılması gerekir diye düşünüyorum. Türkçe’de, bu kitaba ilişkin bir kaç cümle ya da paragraf alıntıları içeren bazı makaleler dışında, başka önemli bir çalışma olmaması doğrusu üzücüdür. Oysa ta 1730’dan başlayarak kitabınTürkçe-Latince-Almanca birkaç yazar tarafından yayınlanmış baskıları bulunmakta. Yine tanınmış bazı yayınevleri tarafından hem tıpkıbasım olarak hem de Türkçe-Latince-İngilizce versiyonları var. Kuşkusuz Macarca’ya da kitap çevrilmiş ve hakkında yazılmış çeşitli makale ve kitaplar mevcut. Bu bağlamda Macar Türkolog Gregory Harzai’nin çalışmaları dışında, son yıllarda Gabar Karman, yazar üzerinde yazdığı doktora tezini,[1] Ungarn-Jahrbuch 32 (2014-2015)’da Almanca da yayınlamış bulunmaktadır. 

Konu Üzerinde Mevcut Bazı Çalışmalar

Batı Türkçesini öğretmeğe yönelik Latin harfleriyle yazılmış bilinen ilk transkripsiyon metni 1533 tarihlidir. Bu tarihten sonra yazılan transkripsiyon metinleri Arap alfabesine dayalı Osmanlı imlasının gizlediği fonetik ve morfolojik gelişme ve değişmeleri göstermesi bakımından dikkate değer. Aynı zamanda transkripsiyon metinlerindeki Türkçe diyaloglar konuşulan Osmanlı (Halk) Türkçesinin ortaya çıkarılması bakımından önemlidir.

Batı Türkçesi hakkında genel bilgiler Anadolu, Balkanlar, adalar, Irak, Suriye, Güney ve Kuzey Azerbaycan’da XIII. yüzyılın başından itibaren yazılmaya başladı. Oğuz Türkçesi temeline dayalı Türkçeye, Türk şivelerinin sınıflandırılmasında batı grubunda yer almasından dolayı “Batı Türkçesi” adıverilmektedir.  Batı Türkçesini ise ana hatlarıyla şu üç devreye ayırmak mümkündür: a. Eski Anadolu Türkçesi (XIII-XV. yüzyıllar), b. Osmanlı Türkçesi (XV-XX. yüzyıllar), c.Birinci Klasik Osmanlı Türkçesi (XV-XIX. yüzyıllar), d. İkinci Yeni Osmanlı Türkçesi (XIX-XX. yüzyıllar), e. Bugünkü Türkiye Türkçesi (XX. yüzyıl ve sonrası). Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesine nazaran metinlerin daha sade yazıldığı bir devredir. İstanbul’un fethi ile bir imparatorluk dili hâline gelen Türkçe, Arapça ve Farsça yapılarla örülü başka bir dilmiş gibi düşünülmeye başlanmıştır. Bunda İstanbul’un bir kültür merkezi haline gelerek medreselerde Arapça ve Farsça eğitiminin önem kazanması, Osmanlı aydınlarının bir edebiyat dili olarak kabul ettikleri Farsçaya ve Farsça mazmunlara edebi eserlerinde önem vermelerinin payı büyüktür. Aydın zümrenin yazı dili haline gelen bu suni dil giderek halkın anlayabileceği düzeyden uzaklaşmıştır.[2]

Avrupalı yazarların Türkçe transkripsiyonlu metinleri konusunu Doç.Dr. Ömer Yağmur ve diğer birkaç yazarın konuya ilişkin yazdıklarıyla toparladıktan sonra özelde kitabın içeriğini ayrıntılamaya geçmek yerinde olacak.

«Türkiye Cumhuriyeti’nde Latin alfabesinin kabulü 1 Kasım 1928 tarihidir. Bu tarihten önce kullanılan imla (yazım) Arapçanın ünsüz sistemine dayalı, İranlılardan alınan /p/, /ç/ ve /j/ harfleri ile Türklerin /ñ/ (damaksı n) harfinin Arap alfabesine eklenmesiyle oluşan Osmanlı alfabesidir. Lakin, Latin harfleri ile yazılan Türkçe metinleri XVI. yüzyılın ilk yarısına kadar götürmek mümkündür.[3] Sayıları çok fazla olmayan transkripsiyon metinleri (transcribed texts) dediğimiz bu metinler, Osmanlı Türkçesi döneminde Arap alfabesine dayalı Osmanlı alfabesinin sınırlayıcılığına bağlı kalınmadan Batılı yazarlar tarafından kendi alfabe sistemleri ile kaleme alınmıştır. Bu metinlerin büyük bir çoğunluğunu Batılı yazarların Türkçeyi öğrenmek ve kendi insanlarına öğretmek amacıyla yazdığı konuşma kılavuzları, sözlükler ve gramerler oluşturmaktadır. Bu eserlerin yanında, Osmanlı coğrafyasında elçilik heyetiyle veya tutsak olarak bulunmuş ya da bu bölgeye ilgi duyan Batılı yazarlar, bazı seyahatname veya hatırat tarzı eserlerinde de çeviri yazılı olarak kısa Türkçe metinlere, bazen de küçük sözlüklere yer vermişlerdir. Bu metinlerde geçen Türkçe kelimeler, yazarlar tarafından kendi dilinin imkanları nispetinde Latin, Grek, Kiril gibi alfabe sistemleri ile yazılmış, böylelikle kalıplaşmış Osmanlı imlasından tespit edilemeyen bazı kelimelerin telaffuzları duyulduğu şekilde metne aktarılmaya gayret edilmiştir. Bunun içindir ki bu metinler transkripsiyon metinleri ya da bir diğer adıyla çeviri yazılı olarak adlandırılmıştır. Latin harfleri ile yazan Batılıların yanı sıra Osmanlı hizmetine girmiş yabancılar da bu alfabeyi kullanmışlardır. Mesela, III. Selim döneminde Padişahın kız kardeşi Hatice Sultan’ın sarayını yaptırmak için görevlendirilen Danimarkalı mimar Merling Osmanlı yazısını öğrenmeden padişahla Latin harfleri ile yazdığı Türkçe mektuplar ile haberleşmiştir.»[4]

Yunus İnce ve Bayram Akça, ortaklaşa yazdıkları, 1460’dan 1860 yılına kadar bu konuda 33 çalışmadan sözettikleri ayrıntılı olduğu kadar da önemli makalede, Avrupalıların Türkçe’yi öğrenme merak ve isteklerini biraz duygusal, biraz da milliyetçi gözle şöyle özetlemektedir:

“Erken modern dönemde (1450-1750) Osmanlı Devleti ile ekonomik, siyasi ve askerî ilişkileri olan Avrupa toplumlarında Osmanlılara yönelik bir korkunun varlığı bilinmektedir. Türklerle askerî alanda baş edememekten kaynaklanan bu korku, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı merakına dönüşmüştür. Bu da giyimde, müzikte ve sanatta Osmanlıyı taklit şeklinde tezahür etmiştir. Türkçe öğrenme arzusu da bunun doğal yansımalarından birisidir. Türkçenin bu dönemde bir lingua franca, yani ortak dil olarak benimsenmesi dikkat çekicidir. Türk

korkusunun ve bunun doğurduğu Turquerie akımının Avrupa’da Türkçe öğrenme merakına etkileri ve bunun sonuçları tartışılacaktır... Ayrıca matbaanın Latince dışındaki dillerin -bu arada Türkçenin öğrenilmesindeki etkisine de değinilmiştir. Çalışmanın erken modern dönemdeki Türkçe algısını temel sebepleriyle ortaya koyması beklenmektedir.”[5]

Bireyler dahil olmak üzere halklar ya da devletler, düşmanının dilini korkudan ya da sadece merakından değil, onun gücünü ve zayıf yönlerini öğrenip kendilerini daha iyi savunmaları için öğrenir. Bilinçli ve akılcı bir davranıştır, merak duygusunun burada yeri yoktur. Hayranlık duyulan şey merak edilir. Avrupalıların Türkçe’yi öğrenmek istemeleri kuşkusuz Türkleri ve Osmanlı yönetimini daha iyi tanıma iradesine bağlanabilir. Ama unutmayalım ki, bu yüzyıllarda Avrupa Rönesans ve Reform hareketlerinin içinde, matbaanın icadıyla birlikte aydınlanma çağına doğru hızla ilerlemektedir din savaşlarına rağmen, Bazı büyük kentlerdeki Üniversitelerde Farslar, Araplar ve Türkler üzerinde araştırmalar yapılıyor, tarih kitapları yazılıyor; tez ve çeviri çalışmaları yapılıyordu. Matbaa baskılarının hızla yayılmasıyla kitaplar çoğalmış okuma-yazma oranı yükselmiş Latincenin yanı sıra yerel ve ulusal dillerde de kitap yayınları artma göstermiştir. Osmanlı başkentinde hâlâ kitapları müstensihler (kopyacı yazıcılar) elle yazarak, bireysel yetenek ve alışkanlığına göre düzenleyip çoğaltırken, onlar kitapların baskı ve yayın düzenini (mizanpaj vs.) bile neredeyse bugünkü standartlara ulaştırmışlardı. Söz konusu Harsany’nin bu kitabını Kölnn’de basıldığı (1672) tarihten 10 yıl önce, yani 1662 yılında Wittenberg Üniversitesi’nde Türkler üzerinde yapılan bir tez ve yine Türkleri ve Persleri anlatan bir kitap yayınlanmıştır aynı yayınevi tarafından. Altı kent birliğinden Zittau vatandaşı (Hexapolitanus) Heinricus Pladecius Hexpolitanus’un ‘Ali Şiiler’i Ve Sünniler Hakkında Ya Da Perslerin VeTürklerin Önemli Farklılıkları Hakkında Filolojik Tartışma’adını taşıyan 15 (A4) sayfalık Latince metin içinde İbranice, Grekçe, Arapça, Farsça ve Türkçe/Osmanlıca’dan sözcükler ve cümleler de yeralmaktadır.[6]

Avrupa Halklarına Türkçe Öğreten Kitap ve Yazarı

Jakop Nagy Harsany (1615-1676/79/84) bir öğretmen, diplomat ve 1672 yılında, Türk dilini öğreten bir el kitabı yayınlamış olmasıyla tanınan bir Macar oryantalistidir. Kitabın adı : Colloquiorum familiarium Turcico latinorum Seu Status Turcicus Loquens (Türkçe Latince Dostane/Güncel Konuşmalar veya Türkçe Konuşma Durumu(Statüsü). Kitap özellikle Türkler ile Macarlar arasında kalıcı olan ilişkilerin güncel gereksinmelerine yanıt vermekle birlikte, Latince konuşup yazabilen tüm Avrupa halklarına Türkçe’yi ve Türkleri tanıtmaya yöneliktir.

Jacob Harsany’nin Türkçesi, dönemin yazı dili ve sarayın, Ulema’nın ve Umera’nın konuştuğu ve divan edebiyatının Arapça-Farsça ve Türkçe karışımı olan Osmanlıca değil, İstanbul ve Rumeli’de konuşulan Halk Türkçesidir. Alpay İğci bu konuda Gyorgy Hazai’den bir alıntıyla şu tesbiti yapmaktadır:

« György Hazai eser hakkında hazırladığı çalışmasında yazar için ‘Osmanlı İmparatorluğuna geçen Avrupalıların çok daha az bağlantı kurduğu Anadolu’ya yönelmekten ziyade Rumeli’de dolaşmış olduğuna muhakkak gözüyle bakabiliriz’ şeklinde yazmış ve onun bu görüşü, bizim yaklaşımımızı destekler niteliktedir. Ancak ünlü bilim adamının ‘Öğrendiği dilin görüntüsü de, Anadolu’dan çok İstanbul ve Doğu Rumeli doğrultusunu göstermektedir.’[7] cümlesine biz, yukarıda örneklendirdiğimiz sebeplerden dolayı Batı Rumeli’nin de katılması gerektiğini düşünüyoruz. Jacobus Nagy de Harsany, bir Macar olarak, kendi memleketinin hemen güneyinde yer alan Osmanlı İmparatorluğu’nun geniş Rumeli topraklarında yol almış, muhtemelen Rumeli üzerinden (Batı Rumeli ve sonra Doğu Rumeli sahasından geçerek) başkent İstanbul’a ulaşmıştır. Güzergâh sırasında ve konakladığı yerlere de Türkçe bilgisini geliştirmiştir. » [8]  

Kitabın kapağında şu kısa açıklama vardır :

«İmparatorluk Sarayının dışındaki ya da içindeki görevlilerin hepsinin (durumu); yönetecek kişiler için olan haysiyet, nitelik, lütuflar (görevler); yönetim biçimi (rejimi), devletin kara ve deniz gücü; keza huyları, adetler ve  merasimler, çeşitli alışkanlıklar; din ve mezhepler ve de dindarlar vs., konuşmalar aracılığıyla sanki bir aynada yansıyormuş gibi, canlı bir biçimde gösterilmekte, ayrıca gerekli notlarla açıklanmaktadır.»

Kitap 8 ana başlık ya da bölüm (Caput) olarak düzenlenmiş; hancı (Ignotus), yolcu (Viator), yol kılavuzu (Dux Viae), çerçiler-dükkancılar (Institores), tüccarlar (Mercatores), çevirmen (Interpres), elçi (Legatus) vb.kişiler arasındaki konuşmalar, kurulan cümlelerin, kısa ya da uzun paragraflardaki  Türkçe açıklamaların latince karşılıkları ayrıntılı biçimde verilmiş. Ayrıca her bölümün başında birkaç satırlık içerik özeti var. Kitabın genellikle birbiriyle ilişkili konular üzerinde verilen karşılıklı konuşmaları içerecek biçimde 8 ayrı bölüm oluşturulmuş.

Birinci bölümdeki, handa ve İstanbul yolunda, hancı (ignotus), yolcu (viator), yol kılavuzu(dux viae) arasında geçen konuşmaların, sayfaları da belirtilerek tümü verildi. Zaman zaman konuşan kişilerin karıştırılması düzeltilmiş ve sözlerin hangi kişiye ait olduğu belirtilmiştir. Diğer bölümlerden de ilginç bulduğumuz ve bilgilendirici bazı anlatıları örneklemeyi uygun bulduk. Latince tarnskripsiyonlu 17.yüzyıl Türkçesi italik, ayraç içinde günümüz Türkçesi normal, Latince karşılıkları ise bond’lu (koyu) yazıldı. Örnek olarak verilen uzun anlatıların Latince karşılığının tamamını yazmak gerekli görülmeyip, genelde baştan ve sondan birkaç satırla yetinildi.

Kitabın 12 sayfası ithaf ve önsöz, 510 sayfası Türkçe-Latince konuşmalar ve açıklayıcı bilgiler, 25 sayfası indeks, 10 sayfası Muhammed’in Vasiyeti’ne ayrılmıştır.* 16.ve 17. Yüzyıllarda Avrupa halklarına Türk dilini öğretme, Osmanlı yönetimini ve Türkleri tanıtma girişimlerinde Jacob Nagy Harsany’nin övgüye değer başarısı asla yadsınamaz. Bu yüzyıllarda yapılan çalışmaların hiçbiri bununla kıyaslanacak denli geniş kapsamlı ve öğretici olmamıştır.  

Kitapta Osmanlı Halk Türkçe’sinde kullanılan harflerin Latince trans

!kripsiyonu ve bazı örnek sözcükler:

Ş: s, symdiden (şimdiden),

S : sz, szabanuz (sabahınız),

C: gc, tz, tj, tz, tc, gsevaba (cevaba),

 Ç: ts, cs, hits (hiç),  

G: gy, gyün (gün),  

Y: j, ejgce (eyice),

Y, i, iahod (yahut),

SS: Almanca’da kullanılan kuyruklu B, ssagh (sağ),

Ğ gh,

İ: e,

Ö: ü,

H: ch, kh.

N: m

* Kitaba ek olarak sunulan, dindar bir hristiyanın Muhammed Peygamber ve İslam dini hakkında görüş ve düşüncelerini içeren, yani, yazarın kendi görüş açısından İslamı tanıtan bu on sayfalık bölüm de dikkat çekici bir çalışma gibi görünüyor. Onun da Türkçe’ye çevrilse yararlı olur düşüncesindeyim.

[1]  A 17th Century Odyssey in East Central Europe, A Biography of Jakab Harsanyi Nagy, Central European University, Hungary-Budabest, 2010

[2] Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara, TDK, 1972, s. 11.

3Ayrıca Türkler arasında on üç yıl esaret hayatı yaşamış bir Macar olan Bartholomaeus Georgiević’in 1544’te yazdığı De Turcarum ritu et ceramoniis (Türklerin adet ve gelenekleri) adlı kitabını görmekteyiz. Georgiević’in Türkler hakkındaki gözlemlerini anlattığı bu eserdeki altı sayfalık Latince-Türkçe sözlük ve bir Hristiyan ile Müslüman arasında geçen diyalog Türkçenin o güne kadar matbaada basılmış belki ikinci Latin harfli transkripsiyon metni olmalıdır. İ.K.

[4] Ömer Yağmur 2014 s.206 : (Doç.Dr. Ömer Yağmur, ‘Erken Dönem Türkçe Transkripsiyon Metinleri ve Bunların Dil Araştırmaları Açısından Önemi’, FMS İlmi Araştırmalar, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi Sayı 4, İst. 2014, s.202-217.

[5] Yunus İnce ve Bayram Akça, ‘Osmanlı Döneminde Latin harfleriyle Türkçe Yazılan Eserler ve Yazarları’, https://doi.org/10.32704/erdem.471084.

[6]İsmail Kaygusuz’un özel digital arşivinde incelenmesi henüz tamamlanmamış dosyadan. 

[7] György Hazai, Jakab Harsany ‘Nagy’ın Latin Harfleriyle Yazılmış Türlçe Metinleri’, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 308, Ankara,1971, s.47-59.

[8] Doc.Dr. Alpay İğci, ‘1672 Tarihli Colloquia Familiaria Turcico-Latina’da Tarihî Ağız ve batı Rumeli Tarzı Fiil Çatısı’, Diyalektolog (2015), sayı 10, s.71-76) »

Devamını buradan; okuyun...

İsmail Kaygusuz

Giriş

“Yükselme Devri” adını taktıkları dönemin, tam 46 yıl tahtta oturan en büyük padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566) sekizinci padişahlık yılında Anadolu’da büyük bir toplumsal başkaldırı, bir halk hareketi yükselmişti. Bu hareketin başında Hünkâr Hacı Bektaş Veli evlâtlarından dergâh postnişini Kalender Çelebi(1476-1527)  bulunuyordu. Kırşehir-Aksaray-Niğde ekseninden yükselen isyan, birkaç ay içerisinde Doğu’ya doğru tüm Anadolu’yu sarmış, üzerlerine gönderilen Osmanlı ordularını peşpeşe yenmiş ve Muhteşem Süleyman’a tahtında korkulu rüyalar yaşatmıştır. Solakzade, Peçevi, Müneccimbaşı vb. Osmanlı tarihyazıcıları lânetliyerek, küfrederek geniş biçimde bu isyanı anlatmaktadırlar. Kalender Çelebi isyanı, “Oğlan Şeyh Maşuki” romanımın yaklaşık 30 sayfasını kapsamaktadır. Burada sizlere Kalender Şahı’ın, diğer adlarıyla Civan kalender, Kalender Abdal, Kalender Çelebi’nin büyük mücadelesini olabildiğince kısa tıtarak atlatmaya çalşacağım 

Kalender Öncesi Başkaldırılardan Kısa Bir Özet

1511 Şah Kulu Ayaklanması Teke Yarımadası’nda, 1512 yılı Nur Ali Ayaklanması Doğu Anadolu’da, Erzincan’dan başlamasına karşın, Kalender öncesi isyan hareketlerinin başlangıç alanı tamamıyla Orta Anadolu’dur. 1517 yılında Amasya ve Tokat’ta başlayan başlayan Bozoklu Celal ayaklanması iki yıl sürmüş, Amasya, Tokat, Zile, Artukabâd ve Sivas yörelerinde etkili olmuş. Osmanlı beylerbeyi oduları ve Dulkadir beyi Şehsuvar Ali Bey güçleriyle çatışmalar sonucu Şeyh Celâl öldü. Bu olay sonrası Anadolu’da ortaya çıkan bütün halk hareketleri “Celâli” olarak anılmaya başlandı.

1519’da Şah Ve­li ayak­lan­ma­sı, 1525-1526 Süğ­lün veya Süklün Ko­ca ve Baba Zünnun ayak­lanması peşpeşe devam etti. Süğlün Koca-Baba Zünnun eyleminin bastırılmasından kısa bir süre sonra ardı arkası kesilmeyen baskı ve kıyımlar nedeniyle Bozok bölgesinde olaylar yeniden patlak verdi. Eylemin öncülüğü Zünnunoğlu diye anılan biri tarafından yürütülüyordu. Öncekiler gibi, çıkan çatışmalarda güçlü Osmanlı ordusu karşısında isyancılar ağır bir yenilgiye uğradı.

Kalender Çelebi İsyanı’nın Başlaması

Aynı yılın Mart ayında Kalender Çelebi ayaklanıp Kırşehir yöresinden Kazova’ya doğru harekete geçmişti. Baba Zünnuncuların eylemiyle aynı yıl ya da birbirini izleyen yıllarda ortaya çıkan bu iki ayaklanma, Alevi-Bektaşi-Kızılbaş inançlı halk kitlelerinin ilk ciddi toparlanışıdır. Bizce bu, Alevi-Bektaşilerin Hacı Bektaş Dergâhı’na manevi bağlılığın siyasasal birliğe dönüşmesi “İstanbul şehrindeki tac-ı devleti” elegeçirmek için bilinçli bir andlaşma ve güçbirliğidir. İran Şahları’ndan bir yarar gelmeyeceği kesinlikle anlaşılmış. Bu birliğin lideri olarak Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin torunlarından Dergâh’ın postnişini Kalender Çelebi’yi kendilerine Şah seçmişlerdir. Olasıdır ki Dergâh’ta yapılan birlik toplantılarında hâlâ, İran’ın yeni Şahı Şah İsmail oğlu Tahmasp’tan yardım bekleyenler ve Şah’a gidip onunla konuşmasını, hatta Kalender’i etkileyecek kadar arzu edenler mevcuttu. Böyle olduğunu, dönemin önemli bir tanığı olan Koyun Abdal gibi bir aşığın hüzün dolu, ağlamaklı bir şekilde, adeta yalvaran şiirinden anlıyoruz:

Seni şaha gider derler
Gel gitme güzel Kalender
Anan atan yüzü suyun
Terketme güzel Kalender

Bölük bölük oldu beyler
Yedilmez oldu yedekler

Terketme bizi Kalender

Gel gitme güzel Kalender

Sen Hacı Bektaş oğlusun

Şu aleme dopdolusun

Sen de bir erin oğlusun

Gel gitme güzel Kalender

Koyun Abdal durmuş ağlar
Kurulmaz oldu otağlar

Dikildi sayvanlar tuğlar

Gel gitme güzel Kalender 

Elbette ki Kalender Çelebi Şah Tahmasp’a gidip yardım dilememiştir. Bunu öğrenir öğrenmez artık Koyun Abdal’ın üzüntüsü geçmiş; beylere, ağalara, hatta dağlara ve kayalara sevincini şöyle haykırıyordu:

İşidin beyler ağalar

Pirim Kalender geliyor

Yüce dağlar sarp kayalar

Pirim Kalender geliyor…

Artık Kalender Şah isyanın başındadır. Ancak Kalender Şah’ın daha önceden, yeni Şah’ın babası Şah İsmail Hatayi ile iki kez görüşmüş olduğunu belirleyen bazı açık belgeli ve bazı dolaylı kanıt ve söylemler vardır. Bu görüşmelerden birincisi 1508’de, Kemalpaşazade’nin ifadesiyle “Serhat-i Rum’da (Sivas)”, yani Osmanlı’ın doğu sınırında; Yıldız Dağı eteklerinde gerçekleşmiş. Diğeri ise, 1519 ile 1524 arasında bir heyetle Tebriz’e giderek Şah’la görüşmesidir. Şah Hatayi’nin bu görüşmeyi anlatan aruz vezniyle yazdığı bir şiiri vardır.   

Kalender Şah Ayaklanmasının Geçirdiği Süreçler

Genel olarak büyük isyanın çıkış nedenleri şunlardı: 1. Anadoluyu kasıp kavuran yoksulluklar. 2. Toplumun üzerindeki kesintisiz süren baskı ve kıyımlar. 3. Halkın üretiminin çeşitli adlar altındaki kaldırılamayacak ölçüde ağır olan vergiler yoluyla yağma ve talan edilmesi ve bunun sonucunun doğurduğu aşırı yoksulluk. 4. Sultanın kulları sayılan toplumun sürekli sonu gelmez seferlere götürülmesi ve gidenlerden bir çoğunun geri gelmemesi 5. Türkmen kökenli büyük çoğunluğu Sünni timarlı sipahilerin timarlarının, yani işledikleri toprakların ellerinden alınması. 6. Adalet dağıtmakla yükümlü kadıların adaletsizliği ve başını alıp yürüyen rüşvet ve yolsuzluk. 7. Bitmek bilmeyen sıkıntı ve baskılardan bunalan toplumun devlet idaresinden hoşnutsuzluğu. 8. Kızılbaşlık inancının dinsizlik ve cürüm/suç nedeni sayıldığından mensuplarının katlinin vacip görülmesi.  9. Bu nedenle özellikle bölge kadılarının ihbar ve suçlamaları sonucu, Dersaadet’ten gelen Padişah fermanlarıyla güvenlik güçlerinin aralıksız Kızılbaş avına çıkmaları. 10. Halkın geçim kaynağı tükenmiş kaybedecek bir şeyi kalmadığından başkaldırı zorunlu hale gelmiştir.

Ankara, Kırşehir, Bozok (Yozgat) Tokat, Sivas, Erzincan, Maraş, Adana ve Tarsus Kalender öncesi ayaklanmaların alanı olmuştu. Kazova’ya sancak dikildiği takdirde Kalender Şah bütün güçlerin birleşmesini sağlayabilirdi. Pir Sultan Abdal bir nefesinde bunu dile getirmiştir. Zamanın velisi Kalender donunda Ali’nin zuhur ettiğine inanan Pir Sultan ona sesleniyordu:

Gözleyi gözleyi gözüm dört oldu

Alim ne yatarsın günlerin geldi

Korular kalmadı kara yurt oldu

Ali'm ne yatarsın günlerin geldi

       (…….)

Mümin olan bir nihana çekilsin 

Münafık başına taşlar üşürsün

Sancağımız Kazova'ya dikilsin

Ali'm ne yatarsın günlerin geldi

     (...)                                    

Pir Sultan Abdal'ım bu sözüm haktır

Vallahi sözümün hatası yoktur

Şimdiki sofunun yezidi çoktur

Ali'm ne yatarsın günlerin geldi

Ayaklanmayı bastırmak için Sadrazam İbrahim Paşa görevlendirilmiştir. İbrahim Paşa karargâhını Aksaray’la Karaman arasında bir yere kurdu.  Anadolu beylerbeyi Behram Paşa ile Karaman beylerbeyi Mahmud Paşa eyalet askerleriyle ona katılmış. Her iki Paşa'nın askeri birlikleri, Kazova'ya yönelen Kalender Şah'ın ardına düşmüşlerdi. Kazova'da yapılan korkunç savaşta Kalender'in yoksul köylü Kızılbaş savaşçıları Osmanlı ordusunu bozguna uğrattı.

Birleşik Osmanlı ordusuna karşı Kalender güçlerinin verdiği ikinci amansız mücadeleyi, yani Cincifle savaşını, Maşuki romanının yazarının Osmanlı tarihyazıcılarının anlattıklarına dayanarak kurguladığı Kalender Şah’ın, Pir Ali Aksarayi’ye yazdığı mektuptan okuyalım. Onun ağzından duymuş gibi olacaksınız:

Kalender Abdal Şahnamesi

“Çok muhterem müsahib biraderim,

Evvela selam ve muhabbetlerimi sunar gözlerinden ellerinden öperim kardaşım. Belki haberini almışsındır; namem eline ulaştığında herhalde beşinci gün olacak ki, Cincifle denilen mahalde Osmanlının inkâr kuvvetlerinin belini kırdık Şah-i Merdan Ali’nin himmetiyle. Beli Sultan’ım, Kazova’da ellerini ayaklarını budamıştık Osmanlı’nın, bu kez gerçekten belini tam orta yerinden kırdığımıza inanıyorum. Dulkadiroğulları’ndan üç oymak, savaşın sonlarına doğru yetişip bize katıldılar. Belki de, onların yardımıyla bu zaferi kazandığımızı içinden geçirmişsindir, ama öyle değil. Gazilerim bendini yıkan sel gibi düşmanın üstüne saldırmış aman vermiyordu. Düşünsene bir; Karaman beylerbeyi Mahmut paşa, Alaiye beyi Sinan, Amasya beyi Koçi haini ve yoksul halkın iliklerini emen Anadolu Timar defterdarı Ruhi ve Karaman defterdarı kethudası Şeyh Mehmet beyin birliklerinden oluşan kocaman Osmanlı ordusunu darmadağın ettiler. Paşalar, beyler ve defterdarlar baskınlarda ya da kaçarlarken öldürüldüler. İyi ki esir düşmediler; yoksa benim yufka yüreğim dayanamaz ve salıverirdim. Benim kardaşım diyeceğim o ki, bu Dülkadirli oymaklarına güven duymuyorum ben. …Dulkadirli Şehsuvaroğlu Ali beyi hatırla; …Osmanlıyla işbirliği yapıp, kıymetli ve rahmetli taliplerim Şah Veli, Süklün Koca Dede, Zünnun Baba ayaklanmalarını bastırmada yardımcı oldu. Yol kardaşlarını katletmekten geri durmadı, Padişah’ın bağışladığı yeni arazilerle timarını genişletmesi uğruna. Bunun içindir ki, baştan beri yanıbaşımda bulunan Veli Dündar can dışında, Dülkadirli beylerin hiçbirine güvenemiyorum.

 Savaş sonunda üç gün boyunca derlenip toparlanmaya çalıştık. Şehitlerimizin cesetlerini toplayıp gömdük. Kaybımız fazla olmadı; düşmana verdirdiğimiz kayıbın onda biri bile değildi. Tanrının rahmeti hepsinin üzerine olsun. Muhammed’in şefaatından, Şah-i Merdan’ınhimmetinden mahrum kalmasınlar. Üçüncü gün Cuma akşamı şehitlerimiz için dârdan indirme ve birlik cemleri yaptık; bu dünyadaki tüm kusur ve kabahatlarından arınıp, yaşayan canlardan razılık alıp ak-pak Hakka yürüdüler; onun muhabbetinde buluştu, bütünleştiler. Gazilerimle yaptığımız bu büyük Cem’de sabaha kadar dağ-taş gülbenk, saz ve deyişlerle inledi………..40 bini aştı silahlı asker gücümüz. Düşman birliklerinin bir çoğu da tüm ağırlıklarını savaş meydanında koyup kaçtılar. Bu savaş ganimeti, silahlar dahil her türlü ihtiyaç malzemesinin tükenmeye yüztuttuğu anda imdadımıza yetişti. Bütün askerlerimizi tam anlamıyla donattık, maneviyatları çok yüksek. Yüzbin Osmanlı askeri de gelse önünde duramaz artık; Osmanlı’nın bu baskı düzeni yıkılmalıdır! güneydoğuya Safevi sınır boyuna, Maraş ve Malatya topraklarına doğru yürüyüşümüzü sürdürüp gücümüzü daha da artırdık. Osmanlı ordusunu peşimizden içerilere doğru çekerken, bir yandan da gece baskınlarıyla iyice yıpratıp, Adana çevresindeki ve İçel-Tarsus hattındaki isyancılardan Tonuzoğlu ve Atmaca’nın kuvvetleriyle de birleşince Maraş, Malatya arasında Nurhak çevresinde tümüyle yoketmeyi düşünüyoruz.  Sonra yönümüzü batıya döndürüp, Pir Sultan zakirimin dediği gibi ‘Padişah’ın tacı ile tahtını’ almaya ve halkı ‘mülkün iyesi’ yapmaya gideriz........

İmza: Kalender Abdal, bende-i Şah-ı Velâyet ve evlâd-ı kutbu’l arifin Hünkâr Hacı Bektaş Veli”  

Kalender Çelebi Başkadırısının Sonu

Kalender Çelebi Cincifle zaferinin arkasından, hemen harekete geçerek, morali çok yüksek olan isyancıların güneye doğru yürürken, başıbozukluk ve disiplinsizliğe düşmeden ilerlemiş, hatta Osmanlı güçlerine karşı başarılar da kazanmışlardı. Dağıtılmış Baba Zünnun isyancıları toparlanmaya başlamış, Adana/Kilikya bölgesinde birlikler oluşturarak kuzeye yönelmiş, Maraş’a doğru çıkıyorlardı.

Akıllı olduğu kadar da kurnaz olan Sadrazam İbrahim Paşa, Cincifle yenilgisini asla onurununa yediremedi. Çok kısa zamanda caşıtları aracılığıyla da Dulkadirli beylerin gerçek niyetlerini anlamış oldu; gönülsüzdüler, timar arazileri ellerinden alındığı için yönetime çok kızgındılar. Öyle ki, Dulkadirli Çavlı oymağı beyi yakınlarına; “Padişah topraklarımızı geri verse, toprağımızı işler Osmanlı’ya asker yetiştiririz. Böyle bir ferman çıksa hemen geri dönerim. Gitmem bu Kızılbaş’ın peşinden” dediğini öğrendi.

Bu beylere elkonulan yurtlarının, dirliklerinin, tımar arazilerinin genişletilerek geri verileceği sözü verildi. Bu çıkarlar karşılığı Osmanlı yöneticileriyle anlaşma sağlayan çevreler Kalender Çelebi saflarını özellikle geceleri hızla terketmeye başladılar. Öyle ki, Banaz ve Karaçayır kuşatmalarını yarıp çıktıktan sonra güneye, Maraş-Nurhak Dağları yöresine yöneldiklerinde, bu ayrılmalar önlenemiyecek biçimde hızlanmıştı. Kalender Şah’a katılan Dulkadir Beylerinden sadece Veli Dündar, verdiği ikrardan dönmeyerek ona ihanet etmemiş ve Pir’ini yalnız bırakmamıştı.

Gelişmeleri yakından izleyerek durumu öğrenen Sadrazam İbrahim Paşa, isyancıların üstüne saray çaşnigirlerinden Belalı Mehmet ve Deli Pervane adındaki adamlarının komutasında, İstanbul’dan birlikte getirdiği yeniçeri ve atlı sipahileri gönderdi.

Bu güçler 8 Ramazan (22 Haziran) 1527 günü Maraş - Nurhak Dağlarında bulunan Başsaz Yaylası’nda* ayaklanmacılar üzerine ansızın baskın düzenlediler. Bu ansız saldırı az sayıda bulunan Kalender Çelebi saflarının toparlanmasını ve şaşkınlığı üzerlerinden atmasını önlemişti. Aralarında kıyasıya bir çatışma çıktı. Savaşın sonunda, 40 binden 3 bine inmiş Kalender Çelebi güçleri ağır bir yenilgiye uğradı. İsyana katılanların büyük çoğunluğu kılıçtan geçirildi. Önderler öldürüldü. Ayaklanmacıların başında bulunan Kalender Çelebi ve Kalender Çelebi’yi sonuna dek yalnız bırakmayan Veli Dündar’ın başları kesilerek atların terkilerine bağlanıp, daha sonra bal torbalarına konularak Süleyman Padişah’a gönderildi.

İmam Hüseyin Kerbela çölünde tek başına kaldığında, aldığı onca kılıç ve ok yarasına rağmen dimdik ayakta yalın kılıç, nasıl gücü kesilinceye kadar mücadele verdiyse; Kalender Abdal da boyun eğmedi, bir başına göğüs göğüse savaşarak, direnerek ölüme gitti.

      * Nurhaklıların evsahipliğinde Tokat, Amasya, Gaziantep, Urfa’dan çeşitli adlar taşıyan Alevi-Bektaşi Dernek üyeleri ve yakın ilçe ve köylerinin katılımıyla, 19 Temmuz 2019 günü çok kalabalık bir topluluk tarafından Şah Kalender Çelebi anıldı. Anma töreni, başta Hünkâr Hacı Bektaş Veli Dergâhı Postnişini sayın Veliyettin Ulusoy olmak üzere, dernek başkanları ve bir-iki yetkin kişinin Kalender Çelebi hakkında yaptıkları konuşmalar, coşkulu Semah gösterileri, zakirlerin çalıp çığırdıkları Kalender Çelebi ve diğer ozanların nefes ve deyişleriyle gece yarısına kadar sürdü. Gönüllerin birlendiği bu coşkulu gecenin ardından 20 Temmuz günü öğleye doğru, Nurhak Dağları’nda artık Başsaz adının unutulduğu yaylayı ziyaret ettik.

        Yüksek kayalıkların sıralandığı iki derin vadinin birleştiği yeşil bir alan burası. Kim olduğu ve hakkında hiç birşey bilinmeyen Kara Dede’nin türbesinini bulunduğu mezarlığın karşısında; piknik için veya türbe ziyaretine gelenlerin sığınması, oturup dinlenmesi veya sofra açıp yemeklerini yemeleri için direkler üzerine kurulmuş dört yanı açık ve üstü kapalı birbirine bitişik iki salon bulunmakta. Tahminen 150-200 metrekarelik bu çok eski mezarlığın içinde 1-1,5metre yüksekliğinde kumtaşından kesilmiş üç mezar taşı, dallarına çaputlar bağlanmış birkaç çam ağacı ve çoğu devrik düzgün olmayan küçük mezar taşları göze çarpmaktadır. İki derin vadinin birleştiği yaylaya geniş ağızlı bir borudan fışkıran bacak kalınlığı buz gibi kaynak su hayat vermektedir. 

      Yayla stratejik bağlamda, bir askeri birliğin düşmandan korunması için saklanmaya çok uygun bir alan olduğu kadar; herhangi bir biçimde yer tesbiti yapıldığında, kaçış yolunun olmayışı nedeniyle bir baskınla toptan yokedilmesi de kaçınılmazdır. Buradaki Kara Dede mezarlığının, Başsaz kırımında şehit edilen Şah Kalender Çelebi erlerine ait olması çok büyük olasılıktır. Kuşkusuz bu olasılık, ancak yapılacak bir sondaj kazısında çıkarılan kemiklerin C14 testi sonucu gerçeğe dönüşebilir.

     Bu semte Kalender Çelebi Yaylası veya Kalender Çelebi Vadisi adı çok yakışır. Halk arasında bu adla çağrılmasını herhangi bir sakıncası olmasa gerektir. 22 Haziran 1527 yılında, Hünkâr Hacı Bektaş Veli Dergâhı Postnişin’i Mürşid-i Kâmil Kalender Çelebi ve onu terketmeyen erlerinin toptan şehit edildiği o zamanki adıyla Başsaz yaylasına bu adın verilmesi, onların acılı hatırasına saygı gereği bir eylem olacaktır.

İsmail Kaygusuz

Şah İsmail’in Yıldız Dağı Toplantısı

Kalender Çelebi’nin, Kızılbaş Safevi Şahı ve Cemlerimizde okunan telli Kur’an’ın ayetlerini yazan ve düzen 7 ozanımızdan Hatayi, Pir Sultan ve Kul Himmet ile buluşması Yıldız Dağı toplantısında gerçekleşmiştir.

1508’de tüm doğu Anadolu’yu ele geçirmiş Kızılbaş Safevi yöneticileri ve Şah İsmail ertesi yıl yapmak istediği Dulkadirli seferi için Erzurum ve Erzincan üzerinden Orta Anadolu’ya gelmiş ve bir süre Osmanlı sınırında kalmıştı. Kemalpaşazade Tarihi’nde şöyle denilmektedir:

“…İsmail Diyarbekir içinden dahi gitse olurdu. Ol yoldan da maksuda vusul bulurdu; amma yerinden deprenüp bir taşla iki kuş varmak istedi. Bahane ile gelip Serhadd-i Rum’da (Sivas sınırında İ. K.) bir zaman turmak istedi. Ta ki Anatolı’nın Kızılbaş’ı vesair evbaşı ol Sem-i bezm fitnenin kenara geldüğün duyup, her taraftan yanına cem’oluna...Amma umduğun bulmadı, ol dediği iş olmadı ve içinde Kızılbaş olan vilayetlerin raiyyetleri boyunlanıp birbirine merbut olmuştu (bağlanmıştı İ. K.)” [1]

Bu birinci ve önemli bir belge. Şah İsmail’in. II. Bayezid’e mektup yazıp, Osmanlı topraklarından geçerek Dulkadirli üstüne gitmesi için izin istemiş olduğunu ve bu izni aldığını biliyoruz. Bayezid, Safevi ordusunun serbestçe geçmesine izin vermesine rağmen, kayınbabası olan Dulkadirli Alaüddevle’nin yardim isteğini reddetmiştir.

Geleneksel Alevi söylenceleri ve ozanları Şah İsmail’in burada Anadolu Alevi Türkmen dedeleri ve ozanlarıyla oturup söyleştiklerini Cem kurduklarını, nefesler söyleyip semah döndüklerini anlatmaktadır. Dergâh postnişini Balım Sultan’ın kardeşi ve kendisinden sonra yerine geçen Kalender Abdal, onun temsilcisi olarak bu mecliste bulunmuştur. Onlar gibi ozan olan Kalender Abdal’ın, bir arada gördüğü ve büyüklüklerine tanık olduğu bu üç ozanı öven bir şiiri vardır:

Ezel-ü ervahdan ceddim cemalim

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

Eli kanlıların elin yumağa

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

(...)

Kalender yok bu sözümün hatası

Beş harftendir aşıkların futası

Üç aşıktır cümle aşık atası

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

Pir Sultan Abdal nefeslerinden birinde toplantı yerinin adını verir:

Kapıyı çaldı Kırkların birisi

Birinden mestoldu cümle gerisi

Sarıkaya derler Şah’ın korusu

Konalım gaziler İmam aşkına

Burada adı geçen Sarıkaya, Şah İsmail’in 1501’de birinci gelişinde konduğu Erzincan ile Tercan arasındaki Saru-Kaya yaylağı değil, Yıldızeli’ne bağlı Banaz ile Bedirli’nin arasındaki yerleşme birimidir. Yani, Pir Sultan’ının yaşadığı bölgededir. Ancak İlhan Başgöz’ün ileri sürdüğü gibi “belki de Pir Sultan’ın evinde misafir olan bu Şah, 1577’de, Şam taraflarında ortaya çıkan ve Bozok (Yozgat) taraflarına kadar gelip, oraları ayaklanmaya çağıran yalancı Şah İsmail” değil, Şah İsmail Safevi’nin kendisidir. Bu tarihte Pir Sultan Abdal yaşamamaktadır. Şah İsmail’in bu bölgeye geldiği; “Yıldız Dağında semah eylediği, bin bir kelam ettiği ve Banaz’da bir süre kaldığı” başka nefeslere de konu olmuştur.

Pir Sultan’ın oğlu olan Pir Mehmed’in talibi İsmail isimli alevi ozanı, Şah İsmail’in burada kalışının unutulmayan anısını şöyle dillendiriyor:

Şah Yıldız Dağı’nda semah eyledi

Bir ayak üstünde bin bir kelam söyledi

İndi Banaz’ı hoş vatan eyledi

Hayli devr ü zaman geçti orada

Koca Şah Urum’a bir elma saldı

Dolandı Urum’u Banaz’a geldi

Pir Sultan elmaya bir tekbir kıldı

İnsan taaccübde kaldı orada [2]

Bu dörtlüklerde Şah İsmail’in Banaz’da bir süre kaldığı ve Cemler kurulup Semahlar dönüldüğü açıkça anlatılmaktadır. Şah’ın kendisinin de semah eylediği özellikle vurgulanıyor. Onu, bizzat adını anarak iyi semah dönmede örnek gösteren Pir Sultan Abdal bir dörtlüğünde şöyle vurguluyor:

Bülbül gerek gül dalına konmaya

Şah İsmail gibi semah dönmeye

Musahibin yok mu derdin yanmaya

Niye geldin derler Urum sofusu

Şah İsmail’in gelişini büyük bir birlik toplantısının ve cemlerin yapılacağını bölgedeki, özellikle Osmanlı topraklarındaki Seyyid ocaklarına haber vermeyi Pir Sultan Abdal üstlenmiştir. Hacı Bektaş Dergahına bağlı bir Dede olarak, Dergâh postnişini ve dervişleriyle haberleşme aracılığı da yapmıştır. En büyük yardımcısı da kendi talibi Safevi soyundan genç ozan Kul Himmet’tir.

Elbette ki burada asıl, çeşitli Osmanlı bölgeleri ve diğer beyliklerden gelen Kızılbaş dedeleri ve aşiret-oymak beyleriyle siyasi toplantılar yapılmıştı. Hacı Bektaş Dergah’ından Kalender Abdal ile birlikte, Balım Sultan’ın gönderdiği onun düşünce ve siyasetini ileten başka görevliler de bulunmaktaydı. Kanımızca, Şah İsmail, kurmaylarıyla birlikte Hacı Bektaş türbesi ve dergâhı ziyaret etmek, ayrıca Balım Sultan’la görüşmek istiyordu. Ancak Osmanlı topraklarında büyük bir siyasal patlama yapacağından korkulduğu için izin verilmemiştir. Balım Sultan’ın İstanbul’a çağrılması da aynı döneme rastlatılmıştır. Hatta Şah Hatayi’nin bir şiirindeki dörtlük, oun bu olaydan haberli ve Balım Sultan’ın İstanbul’da olduğunun kanıtıdır. Mademki Hacı Bektaş’a bu denli bağlı görünen Padişah, neden daha önce Dergah’a gelip de orada Hünkar’ın manevi huzurunda ikrarbend olup Tarikat’a girmemiş? Bu bir siyasetti: Balım Sultan’ın Kızılbaş Safevi Şahı ile görüşmesine engel olmaktı.

Bu toplantılarda bir yandan da Pir Sultan Abdal, Kul Himmet ve Şah Hatayi’nin siyasetçi kadar ermiş aşıklar olarak ortaya çıktığı; Ali, Hasan ve Hüseyin’i temsil ettiğini Kulhimmetli dedeler aracılığıyla günümüze ulaşan “Üç Aşık Söylencesi” göstermektedir.[3]

Şah İsmail Hatayi düşlerine giren ve görmeği çok arzu ettiği Hacı Bektaş Veli ve Balım Sultan üzerine yazdığı nefesler-şiirlerde onun Hacı Bektaş Dergahı’nı ziyaret özlemi ve Balım Sultan ile görüşme amacı gizlidir:

Gece gündüz hayaline yanarım

Bir gece rüyama gir Hacı Bektaş

Günahkarım günahımdan bizarım

Özüm dara çektim sor Hacı Bektaş

...

Derdiment Hatayi eyler niyazi

Ulu Pir katardan ayırma bizi

Bu mahşer günüdür isteriz sizi

Muhammed önünde car Hacı Bektaş

******

Gaziler dertlere derman bulunur Sultan Balım’dan

Sınık gönüllere merhem bulunur Sultan Balım’dan

Budur âlemler alisi cümle gerçekler velisi

Gaziler aşkın dolusu sunulur Sultan Balım’dan

…..

Can Hatayi’m der bendesi nazar etmiş haslar hası

Sinik gönüller aynası silinir Sultan Balım'dan [4]

Şah İsmail Hatayi’nin bu nefesi, Balım Sultan’a karşı saygısını gösterdiği kadar, siyasi bir bütünleşme övgüsü olarak da değerlendirilebilir. Yine Hatayi’nin bir şiirinde, orada bulunmayan Balım Sultan’a manevi anlamda “güzel Şah” nitelemesiyle seslenip, Sultan Bayezid ile cem yürütmesine gönderme yaparak kendisini eleştiriyor:

Arzumanım sende ey güzel Şahım

Münkir münafıka sayvanın mı var

Aşkın kitabını almış eline

Mühr-i Süleyman’dan fermanın mı var

Gaip erenleri kalksın yürüsün

Al kırmızı otağlarını kursun

Sultan Bayezit’(l)e Cemler yürü(t)sün

Mümin kullarına bühtanın(?) mı var

Gaip erenleri seni arzular

Yüreğim başında yaram sızılar

Gelür alnımıza yazılan yazılar

Dahi göreceğin günlerin mi var

…….

Şah Hatayi’m eydür bu böyle olmaz

İleri varıldı geri durulmaz……

Şah İsmail’in Yıldız Dağı durağından olaysız ayrılması ve başında bulunduğu Kızılbaş ordusuna önemli ölçüde katılımın olmayışı, Bayezid’i çok sevindirmiş; Şah İsmail’in Tebriz’den İran’ı yönetirken Anadolu’yu elinde tutabileceğini sanmıyordu. Anadolu Kızılbaşları da desteğini çekerse bitti demektir. Ama Balım Sultan’ın kendisi için siyaset yaptığı konusunda yanılmış olduğu, çok değil iki yıl sonra Şah Kulu Sultan başkaldırısıyla ortaya çıkacaktır.

Öyle bir dönem geldi ki, Anadolu’da Balım Sultan’ın düşündüğü Kızılbaş siyaset doğrultusunda, yani Osmanlı’ya baş kaldırarak, baskıcı Şeriat yönetimini ortadan kaldırıp devleti ele geçirmek amacıyla Hacı Bektaş Dergâhı (Kalender Şah) öncülüğü ele almıştı.

Ancak ne var ki, çok büyük olasılıkla, postnişinliğinin ilk yıllarında mücadelenin başına geçmeden, özellikle 1519 Şah Veli Ayaklanması’ndan sonra, Şah İsmail’in ölümünden (1524) belki bir süre önce bir heyetle Tebriz’e gidip Şah’la görüştüğünü düşünüyoruz.

Kalender Abdal’ın Şah İsmail’i bir Heyetle Ziyareti

Şah İsmail’in son on yıl içerisinde artık buyruklarının dinlenmediği ve kendini içki ve ava verdiği dönemde gerçekleşmiş olduğunu sandığımız bir olayı burada yorumlamaya çalışalım. Hacı Bektaş Veli evlatlarından Kalender Şah’ın Şah İsmail’i ziyaretidir söz konusu olay. Olasıdır ki, Şah Veli Ayaklanması’nın başarılı olduğu 1519 yılı içinde ya daha sonra, yani Şah İsmail’in 1524 de dünyadan göçmesinden az bir süre önce Kalender Çelebi bir heyetle gidip Safevi Şahı’nı ziyaret etmiştir. Belki, eğer Kızılbaş ordusunun başında kendisinin Anadolu’ya geldiği takdirde, hem Çaldıran’ın öcünün alınacağı hem de Osmanlıyı yenip yönetimi ele geçirmesine destek verecekleri bağlamında şartların oluştuğu anlatılmıştır. Ancak Şah İsmail bunu gerşekleştirecek gücü kendisinde görememiştir. Aruz vezniyle yazdığı bir şiirinden anlıyoruz ki, böyle bir mücadeleyi Kalender’in kendisinin üstlenmesini önermiş.

Bu şiirinde “iki âlemn gerçek sırrı ve sultanı” diye nitelediği Kalender’in başkanlığında gelmiş olan heyete “Hak kadehinden içip mest olmuş konuklar”diyen Hatayi, Kalender’i “Mustafa (Muhammed) ve Murteza (Ali)” gibi karşılıyor. Şiirinin sonunda, ona “Şöhretin dünyayı tutması göründü (imdi Şöhret-i âlem göründü)” derken, sanki bir özeleştiri içinde Kalender’e el verip, önderlik yapması gerektiğini açıkça öneriyor ediyor ve bir gelecek muştuluyor.[5]

Şah İsmail Hatayi bu şiiri herhangi bir kalender için yazmamıştır. O, 1508’de Yıldız dağında tanıdığı, Balım Sultan’ın kardeşi Kalender Çelebi’dir.

İki alemde sultandır Kalender

Kadimi küfr ü imandır Kalender

Kalenderdir hakikat-ı sırr-ı kevneyn

Emir-i hayy-i fermandır Kalender

Kalender Mustafa ve Murteza’dır

Zihi cism ile hem candır Kalender (zihi: ne mutlu)

…..

Misafirler ki mest-i cam-ı Hakk’tır (Hak kadehinden sarhoş olmuş)

Visal-ı Şah’a mihmandır Kalender

Geç imdi şöhret-i alem göründü

Hisaba cümle ihsandır Kalender’

Velâyet Kâ’besin açtı Hatayi

Gulam-ı Şah-ı Merdan’dır Kalender.

[1] Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri), Ankara, 1992, s. 29, dipnot 41.

[2] S. Nüzhet Ergun, Bektaşi Şairleri ve Nefesleri, İstanbul-1955, s. 61.

[3] 191 Kul Himmet çalışmamızda geçen ve Şah İsmail’in Yıldız Dağı toplantılarının aynı zamanda bir kanıtı olan bu söylenceyi aşağıda veriyoruz:

Üç Aşık Söylencesi

Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan ve Kul Himmet’in Yıldız dağında buluşup dem-devran geçirdikleri, hal diliyle muhabbet ettiklerini belirleyen bir söylence anlatılmaktadır Kul Himmet köyü Varzıl’da. İrfan Çoban’ın derlediği söylenceye göre tarikatı yürüttükten, yani cem-cemaatten sonra Yıldız dağında üçü geziye çıkar. Bir ara kırda çiçekler arasında oturur kendilerine sunulan bir tas balı yemeğe hazırlanırken Pir Sultan: “Dostlar, bu bala birer işaret koymadan yemeyelim” diye öneride bulunur. Diğerleri öneriyi kabul ederler.

Bunun üzerine her keresinde ikisi hakem olur biri işaretini söyler. Önce Kul Himmet başlar; hal diliyle buyurur; bir ari gelip bala yemeğe girişir. Hatayi: “Ey Kul Himmet, vızıltın kesilmesin, balını eller yesin!” der. Bu, bir çeşit Kul Himmet’in geleceğinin görülmesi okunmasıdır. Yani, Kul Himmet vızıltın-sıkıntın eksik olmayacak, kazancını da eller yiyecek, demek oluyor. Bugün Kul Himmet evlatları arasında hiç kesilmeyen kavga-niza ve bu yüzden kazançlarını rüşvet olarak ona-buna yedirmeleri anlatılan olaya bağlanır.

Pir Sultan Abdal emreder; bir kıl takılır bala. Hatayi: “Ey Pir Sultan, sen de bala düşürdüğün kıl ile asılasın!” dediği için o da ipe çekilmiştir.

Sıra Hatayi’ye gelince; bala el atar, bal tası münevver olur (aydınlanır). Kul Himmet ile Pir Sultan aynı anda: “Ey Hatayi, balın çok olsun, yemeğe doyma!”Sultan Hatayi tutkuludur ve çok kazanmıştır ama yemeğe doyamamıştır. Hatayi evlatları şimdi de çok mal kazanır, ama hep ellere yedirirler.

Balı yerken söyleşen üç büyük aşık, sonra Yıldız dağından aşağı inerler. Temiz ve dupduru akan Kızılırmak’ta yıkanmak isterler. Önce Kul Himmet soyunup ırmağa girer, ırmak yarı kan rengi alır.

Kul Himmet: “Vaah!” der. Arkadaşları: “Ne oldun?” diye sorarlar.

Kul Himmet: “Şimir’in açtığı yaraya su değdi!” diye sızıldar.

Sonra Pir Sultan soyunup suya girer, ırmak daha çok kanlanır. “Vaah!” der Pir Sultan. Arkadaşları ona: “Ne oldun?” derler. O da: “Cude kızı Esma’nın elinden içtiğim zehirin acısı yaktı beni.” der.

En son Hatayi soyunur ırmağa girer ve su tamamıyla kızılkan akmaya başlar. Hatayi’i de “Vaah!” diye inler. Öbürleri yine: “Ne oldun?” diye sorunca, Hatayi: “Mülcem oğlunun açtığı yaraya su değdi!” diye yanıtlar. İşte o zaman anlarlar ki Kul Himmet İmam Hüseyin, Pir Sultan Abdal İmam Hasan ve Şah İsmail Hatayi de Ali’dir. Ve o günden beri Kızılırmak kıpkızıl akmaktadır.

[4] İbrahim Arslanoğlu, Şah İsmail Hatayi, İstanbul–1992, s. 430.

[5] İ. Kaygusuz, Alevilik Tarihi ve Uluları I, İstanbul–1995, s. 342–343.

İsmail Kaygusuz

Şu anda elimizde sağlam kalmış, okunabilen altı Padişah Fermanı bulunmaktadır. Önce

Fermanların sırasıyla tarihi ve hangi padişaha ait olduklarını görelim:

1.Ferman: 1592 (III. Murat, 1574-1595),

2.Ferman: 1642 (İbrahim bin Ahmed, 1640 -1648),

3.Ferman: 1693 (II. Ahmet 1691-1695),

4.Ferman: 1694 (II. Ahmet 1691-1695),

5.Ferman:1722 (III. Ahmed 1703-1730),

6.Ferman: 1770 (III. Mustafa, 1757/1774)

Padişah fermanlarının hiyerarşik olarak muhatabı köyün bağlı bulunduğu Arabkir kadısıdır. Sadece 5.fermanda Arapkir kadısıyla birlikte Çemişgezek kadısına da hitap edilmekte. Fermanlarda karye-yi Oner, veya Oner’le birlikte mezra-yı Şeyh Çayırı’dan adları verilen kişilerin vakıf arazisi üzerindeki kullanım hakları veya vergilerle ilgili baskı, arazi işgali ve haksızlıklara ilişkin Dersaadet’e yapmış oldukları şikâyetleri içeren verilen yanıtlar niteliğindedir. Padişah’tan gelen buyruklar, dönem kadısının davaya el koyup şikâyetçi kişilerin lehine verilen hükmün derhal uygulanması yönündedir. Fermanların dikkat çeken bir özelliği, altında geldiği devlet başkentinin adının Konstantiniye veya Mahrusa-yi (büyük şehir) Konstantiniye olarak yazılmasıdır. Taşra Osmanlı bürokrasisi bu uygulamayı herzaman gerçekleştirmiş midir, bilemiyoruz. Bazı fermanlar da vakıf arazisinin mütevellisi kullanıcılarının almış oldukları berat-ı hakani, yani tuğralı Sultanlık beratlarının her yıl ya da yeni tahta çıkan her padişahın yenilenmesi biçimindedir ki II. Ahmet’in fermanı bu özelliği taşıyor. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat zamanında 1224 yılıda Şeyh Hasan Oner’e zaviye vakfı olarak verilmiş olan arazinin sınırlarının genişletilmiş olduğu da anlaşılıyor. Selçuklu vakıfnamesinde bulunmayan semtlerden bugün Çayır dediğimiz semtte Zaviye vakıf arazisi içinde ne zaman kurulduğunu bilmediğimiz Şeyh Çayırı Mezrası vardır. Fermanların kapsadığı yaklaşık iki yüzyıllık zaman dilimini düşünürsek; dört fermanın başında “mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er, yani Oner’le beraber Şeyh Çayırı Mezrası” geçmesinden, mezranın 16.yüzyıldan çok önce kurulduğu anlaşılmaktadır.

Osmanlılar’ın Selçuklu kurumlarını, özellikle zaviye vakıflarını aynen yaşattıklarını biliyoruz. Vakıfname’de belirtilen “Beyân olunan mülklerin cümlesini Şeyh Hasan Oner içün hak kıldı ve mülk kıldı ve elinde kıldı ve tasarrufu altında kıldı ve bu vakfın cemi’-i yerleri ONER dedikleri köyde vâkidir... Ve meşhûr zaviye ev [ kafına kayd? ] olunmuştur . ’’ ONER Z AVİYESİ’’ dimekle meşhurdur.Ve bu tevliyeti ve görüp gözetmesini ve emr-i vakfı tahsil etmesini kıldım. Şeyh Hasan Oner içün ve evlât ve evlâd-ı evlâdı içün kıldım ve bu vakf-ı mezbûrun şartı tağyir olunmaz ve aslı tebdil olunmaz” şer’i hükümlerine Osmanlı padişahları aynen uymuş. Zaman zaman bazı değişikliklere rağmen, genelde zaviye vakıf arazisinde yaşayanlar vergiden muaftı ve tımar ve zeamet arazisinde olduğu gibi asker yetiştirmesi de söz konusu değildi. Ancak bir sefer sırasında o bölgeden geçtiğinde vakfın bütün geliri ordunun ermine verilmesi zorunluğu vardı. Nitekim Oner Zaviye vakfı’nın verildiği tarihten henüz 3 yıl sonra böyle bir olayın varolduğu söylencelerle günümüze değin gelmiştir. Şimdi Fermanların kısaca içeriğinden sözederek bunların ne anlama geldiğini göstermeye ve Onar köyünün 16.17.ve 18.yüzyıllardaki konumuna ait edindiğimiz bilgileri sunmaya çalışacağım.

a.1592 tarihli III. Murat fermanında; Oner mezrasından Şeyh Ahmet, Şeyh Ali ve Şeyh Mehemmed Padişah’a dilekçe yazıp, her yıl yüz akçe vererek ziraat ve çiftçilik yaptıklarına dair ellerinde çok sayıda saltanat evrakı ve emri şerif (Padişah buyruğu) bulunuduğunu, buna rağmen silahtar Kurk adında bir kimsenin burasını kendi timar arazisinin parçası sayarak ellerinden almak istediğini belirtir. Padişah, olayın araştırılıp, eğer öyleyse buna engel olunmasını buyurur.

Fermanın metninden anlaşılıyor ki, Onar köyü sakinleri 16.yüzyılda zaviye vakıf arazisi dışında devlet arazisini de kiralayarak işlemektedir.

1. 1642 tarihli Sultan İbrahim fermanında; Oner kariyesinde/köyünde Mustafa oğlu Seyit Osman Padişah’a yazdığı arzuhalde, bir vakıf mezrasında oturduğu ve elindeki seyyidlik şeceresi ve hüccet-i şeriyelerden sözedip, yeni vergi defterinde adı olmadığı ve elindeki bu belgelere rağmen, mültezimlerin kendisinden avarız ve diğer (ayni) vergiler talep ettiklerinden şikâyetçi olmuş. Verilen yanıtta bunun araştırıldığını ve devlet hazinesinde saklanan mevkufat defterinde, yani vakıf kayıtları defterinde, adı geçen köyde sadece altı nefer buçuk avarızhanesi olduğu, yani altı vergi(birlikleri) mükellefi evli erkeğin ve bir de buçuk sayılan kadının (belki kocası ölmüş dul?) yaşadığı yedi evden vergi alındığı görülmüş. Seyid Osman bin Mustafa’nın adına rastlanmadığı belirtilerek rahatsız edilmemesi buyurulur. Bu fermandan anlaşılıyor ki, Zaviye vakfı arazisini kullananlar vergi vermemektedir. Bunların dışında miri araziyi işleyen yedi hane bulunmaktadır köyde. Acaba bunlar vakıf arazisi yetmediği için devlet arazisi kiralamış seyyid soylu Şeyh Hasan evlatları mıdır yoksa dışarıdan getirilip yerleştirilmiş aileler midir? Bunu bilemimiyoruz. Ayrıca bu ferman bize Şeyh Hasan Onar Ocağına mensup dedelerin ellerinde Ehlibeyt soyundan geldiklerini gösteren seyyidlik şeceresi ve onu onaylayan Osmanlı yönetiminin (şer’î) belgeleri bulunmaktaydı.

c.1693 ve 1694 tarihli Sultan II.Ahmet fermanları da, “Arabkir kazasında mezra-yı Şeyh Çayırı ma Oner dimekle maruf vakfı mezra’ya senevi üçyüz akçe vererek” arazisinin Padişah’ın mührüyle kullanım hakkını önceden almış olan Mehmed Hasan, Osman ve Mahmud adlı kimseler Sultan II.Ahmet’in tahta çıkışının 3.ve 4.yıllarında aynı bedelle kullanma hakkı belgesini onaylandığı ve beratlarını aldıklarına dairdir. Herhangibir kimse tarafından rahatsızlık verilmemesi buyurulmaktadır. Öyle sanıyoruz ki, bir önceki fermanda olduğu gibi bu hakkı almış olanlar, Şeyh Hasan Onar evlatlarının kendi aralarında seçtikleri, Zaviye vakfını yönetebilecek mütevelli dediğimiz yetkin kişilerdi. Onları temsilci olarak başkente gönderip resmiyeti sağlıyorlardı. Yoksa bu ocağa mensup aileler ve kendilerine bağlı talipler-dervişler vakfın toprağını ortaklaşa işliyor, çiftini sürüyor ziraatını yaparak üretip üleşiyordu. Zaten zaviye inanç ve tarikat kurumu olarak aş ve işhaneleri ve toplu ibadet ettikleri cemhaneleri olan bir yapılar kompleksidir. 16.yüzyılın ortalarında Osmanlı imparatorluğunda 1100 zaviye vakfı bulunduğunu tarihçi Halil İnancık yazmaktadır. Bunların büyük çoğunluğu gayri-Sünni, bâtıni inançlı yani Alevi-Bektaşi zaviyeleridir ki, elimizdeki vakıfnamesi ve fiziki varlığıyla yaşayan Cemhane’siyle/ Cemevi’yle, bunların en eskilerinden biri olarak Onar zaviyesi karşımıza çıkmaktadır.

1. 1722 tarihli Sultan III.Ahmet’in Arabkir ve Çemişgezek kadılarına hitaben yazdığı bu fermanda Şeyh Çayırı evladından Halil ve İsmail adları geçmektedir ki, büyük olasılıkla ferman metnini hazırlayan kâtip arzuhaldeki Şeyh Hasan’ı yanlış okumuş (cim ve khı harflerinin benzerliğindendolayı). Bu kişilerin şikâyetleri şöyle belirtiliyor:

“Halil ve İsmail nam kimesneler dersaadetime (başkentime) arzuhal idüb Arabkir kazasında vaki (bulunan) Şeyh Çayırı ma’ On-er mezrası dimekle maruf (bilinen) mutasarrıf oldukları (kullandıkları) malume’l-hudud (sınırları bilinen) yerlerinde defterde maktu’ kayd (bedeli kayıt) olmağla öşr-i meadin maktuları (maden vergisi bedellerini) sahib-i arazi olan Arabkir ve Çemişgezek eminlerine virdükleri (halde) … mezburlar (yani sultan temsilcisi maliye görevlisi sözü edilen Eminler) kanaat itmeyüb hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) ve defter-i ziyade taleb ve dört beş seneden berü beşer altışar bin akçeleri olub ziyade gadr ve teaddi (fazlasıyla zulüm ve zorbalık) eyledükleri bildirüb”dür. Padişah kadılardan, defterleri inceleyerek bu tür zorbalıklara engel olunmasını buyurmaktadır.

Görüldüğü gibi 18.yyın ilk çeyreğine ait olan bu fermanda artık zaviye vakıf arazisinden sözedilmiyor. Çünkü araziye devlet el koymuş kullananlar da artık vergi mükellefidirler. El konulan arazi, Padişah tarafından Arabkir ve Çemişgezek’te oturan iki kişi Emin tayin edilerek onları sahib-i arazi yapmıştır. Kısacası her yıl Dersaadete ödeyeceği belli bir bedel karşılığında verilmiştir.

1. 1770 tarihli baş kısmı tamamıyla yırtık Sultan III. Mustafa mühürlü ferman da ödenecek vergilerle ilgili. Arzuhali götüren köy sakinlerinin adlarını yırtık olan baş kısımda bulunduğundan bilemiyoruz. “aşair-i şeriye (şeri vergiler) ve avarız-ı seferiye (savaş zamanında alınan vergiler) vesair emr-i şerif ile vaki tekalifinden (vergilerinden) tahammüllerine göre hisselerine düşeni eda eylemeleri”ni ve köy zabitinin, daha fazla isteyerek, meşakkat çıkarmamaları, rencide etmemeleri buyrulmakta...

ALTI PADİŞAH FERMANININ Dr. VURAL GENÇ TARAFINDAN DÜZENLENEN TAM TÜRKÇE ÇEVİRİYAZILARI

1 No.lu Ferman

Kıdvetü’l-kuzzat ve’l-hükkam (hâkimler ve kadılar kadısı) maden-i fazl ve’l-kelam (fazilet ve söz madeni) Mevlana Arabkir kadısı zide fazlu-hu (Allah onun faziletini artırsın) bu tevki-i refi-i hümayun (bu kutlu ve yüce ferman) vasıl olucak malum ola ki haliya (şimdi) dergah-ı muallama (yüce dergahıma) arz gönderüb mezra-i On-er Şeyh Ahmed ve Şeyh Ali ve Şeyh Mehemmed gelüb biz kimesneye yazılur Abdullah oğlu olmayub her sene miriye (devlet arazisi) ber-vech-i maktu (kullanım alanından düşmüş) durur yüz akçe virüb ziraat ve hiraset (çiftçilik) ittügümüz hasıldan şimdiye degin maktu’umuzdan ziyade nesne taleb olunmayub ve bu babda ellerimizde müteaddid suret-i hakani (saltanat evrakı) ve emr-i şerif dahi olub üslub-ı mezbur üzere (eski usule göre) mutasarrıf iken hala dergah-ı ali silahdarlarından Kurk nam kimesne (Kurk adlı kimse) tımarı kabul ittügü istima (duymak) olunmağın elimizde olan suret-i defter-i hakani ve evamir-i şerif mucibince (şerefli emirler gereğince) amel olunub kimesne dahl u taarruz eylememek babında inayet-i rica eyledükleri i’lam (bildirme) eylemeğin husus-ı mezbur sene elf-i şabanu’l-muazzamın (1000 yılının şaban ayı) yirmi birinci güni arz olundukta üslub-ı sabık üzere (eski üslub) ve defter-i cedid-i hakani mucibince amel olunub bunlar ki vech-i meşruhum (açıkladığım gibi) üzere tasarruflarından olan yerlerine dahl ü tecavüz olunmaya deyü emr idüb buyurdum ki hükm-i şerifim vardukta bu babda olan emrim mucibince amel idüb göresüz kaziye-yi ilam (bildirilen mesele) olduğu gibi ide üslub-ı sabık üzere ve defter-i cedid-i hakani mucibince amel eyleyüb bunlar ki vech-i meşruhum üzere (açıkladığım gibi) tasarruflarında olan yerlerine aherden (ötekilerden) kimesne hilaf-ı defter ve dahl ü tecavüz ittirmeyüb husus-ı mezbur içün tekrar kapuma gelmelük eylemiyesüz şöyle bilesüz ve ba’de’l-nazar (göz attıktan sonra) bu hükm-i hümayun-ı mezkur ki (bahsi geçen bu kutlu ferman) ellerinde ifa idüb alamet-i şerife itimad kılasuz.

Tahriren fi yevmu hamse ve ışrin es-sene şabanu’l-muazzam elf 1000/1592 (III.Murat, 1574/1595) Mahrusa-yı Kostantiniyye

2 No’lu Ferman

Kaza-yı mezburda (adı geçen kazada ) vaki (bulunan) On-er nam karye (On-er adındaki köy) sakinlerinden Seyyid Osman bin Mustafa nam kimesne (adlı kimse ) han-ı dersaadet (padişah) arzuhalinde vakfe-i mezrada sakin olub seyyidandan olduğu elimde şecere ve hüccet-i şeriyyeler (şeri şecere) olmağla muharrer (yazılmış) cedid murasa-i damğalık avarızhanesine (yeni avarız vergisi) kayd u tahrir olmamış iken elimde olan hüccet-i şeriyyeye muhalif bazı tekalif (teklifler) talebi ile rencide ve remide (incitici davranma) iderler deyü bildürüb menni babında emr-i şerifim rica eyledüğü ecelden hazine-i amireden mahfuz olan (korunmuş) mevkufat defterine (vakf kayıtları defteri) nazar olundukta muharrer karye-yi mezburda (adı geçen köyde) altı nefer buçuk avarızhanesi olmak üzere kayd u tahrir idüb lakin mezbur (adı geçen) Osman bin Mustafa zikrolunan haneye dahil olmağın rencide olmamak emrim olmuştur buyurdum ki hükm vardukta ol babda sadır olan (çıkan) emrim üzerine amel idüp dahi göresüz mezbur (adı geçen zat) hinn-i tahrirde (yazılma esnasında) karye-yi mezbure (adı geçen köy) avarızhanesine kayd u tahrir olunmuş degil iken han elinde olan hüccet-i şeriyyeye muhalif ve tahrir-i cedide (yeni yazılmış emirlere) mugayyir (aykırı) avarız ve sair tekalif (vergiler) ile rencide ve reside eyledikleri vaki ise men ve def idüb mezbur(adı geçenin) elinde olan şecere ve hüccet-i şeriyyeye muhalif ve tahrir-i cedide mugayyir rencide ve reside ittirmeyüb husus-ı mezbur içün şikayet olunmaluk eylemiyesüz ve şöyle bilesüz ve bade’l-nazar (baktıktan sonra) hükm-i hümayunum (kutlu emrim) mezbur ki ellerinde ifa idüb alamet-i şerife itmad kılasız.

Tahriren fi yevmu sitte ve ışrin şehri rebiü’l-evvel es-sene hamse ve hamsin ve elf Kostantiniyye 1055-1642 (İbrahim bin Ahmed, 9 Şubat 1640 : 8 Ağustos 1648)

3 No’lu Ferman

Arabkir kazasında vaki (bulunan) mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er dimekle maruf (bilinen) vakf-ı mezraya senevi üç yüz akçe ile ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılma hakkına) mutasarrıf olan iş bu rafi-i tevki-i refiü’l-şan-ı şehriyari (yüce şanlı padişahın yüce mührüyle) Mehmed Hasan ve Osman ve Mahmud nam kimesneler (adlı kimseler) bi’l-fiil berat-ı şerifle (şerefli beratımla)mutasarrıf olub lakin şecere-i ali şecere-i osmani mülkde cülus-ı humayun-ı saadet-makrunum (ülkedeki saadet sonlu tahta çıkmışlığım) vaki olmağla (gerçekleşmeyle) dersaadette (başkentte) müceddeden (yeniden) berat-ı şerifim virilmek babında yedlerinde (ellerinde) olan berat-ı atika (eski buyruk) mucebince (gereğince) üzerlerinde yarlık ism-i mütevellisini yeddine (eline) teslim olmak üzere sadaka idüb (tasdik edip) bu berat-ı hümayunu (kutlu beratı) virdüm ve buyurdum ki varub mezburlar (adı geçen kimseler) bade’l-yevm (bugünden sonra) ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılmaya) zikrolunan vakfe-i mezraya ke-ma-kane (gereği gibi) üslub-ı sabıka üzere (önceki üslupta) mutasarrıflar olub vakfın ruhı ve benüm devam-ı ömr-i humayunum (kutlu olan hayatımın devamı) içün duaya müdavemet göstere (devam ede) ol babda (o konuda) dergahımdan bir ferd mani ve müzahim (engel ve zahmet etmeyip) olmayub asla dahl u taarruz kılmıyalar şöyle bilüb alamet-i şerife itimat kılalar.

Tahriren fi evailu şehri şehru cumade’l-uhra es-sene seba’ ve mie ve elf

Kostantiniye 1107-1693, (II. Ahmet: 22 Haziran 1691 6 Şubat 1695)

4 No’lu Ferman

Arabkir kazasında vaki (bulunan) mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er dimekle maruf (bilinen) vakf-ı mezraya senevi üç yüz akçe ile ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılma hakkına) mutasarrıf olan iş bu rafi-i tevki-i refiü’l-şan-ı şehriyari (yüce şanlı padişahın yüce mührüyle) Mehmed Hasan ve Osman ve Mahmud nam kimesneler (adlı kimseler) bi’l-fiil berat-ı şerifle mutasarrıf olub (şerefli beratımla) mülkde cülus-ı humayun-ı saadet-makrunum (ülkedeki saadet sonlu tahta çıkmışlığım) vaki olmağla (gerçekleşmeyle) dersaadette (başkentte) müceddeden (yeniden) berat-ı şerifim virilmek babında yedlerinde (ellerinde) olan beratları mucebince (gereğince) üzerlerinde ise sadaka idüb (tasdik edip) bu berat-ı sâdât-ayatı (seyyidliğin delili berat) virdüm ve buyurdum ki varub mezburlar (adı geçen kimseler) ke-ma-kane (gereği gibi) ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılmaya) zikrolunan vakfe-i mezraya üslub-ı sabıka üzere (önceki üslupta) mutasarrıflar olub vakfın ruhı ve benüm devam-ı ömr-i humayun-efzunum (kutlu olan hayatımın devamı) içün duaya müdavemet göstere (devam ede) ol babda (o konuda) bi ferd mani ve müzahim (engel ve zahmet etmeyip) dahl u taarruz kılmıyalar şöyle bilüb alamet-i şerife itimat kılalar.

Tahriren fi’l-yevmu’l-sadide ve aşere şehru cumade’l-uhra es-sene seman ve mie ve elf

Kostantiniye 1108-1694 (II. Ahmet: 22 Haziran 1691 : 6 Şubat 1695)

5 No’lu Ferman

Kıdvetü’l-kuzzat ve’l-hükkam (hakimler ve kadılar kadısı) maden-i fazl ve’l-kelam (fazilet ve söz madeni) Arabkir ve Çemişgezek kadıları zide fazlu-huma (Allah o ikisinin faziletini artırsın) bu tevki-i refi-i hümayun (bu kutlu ve yüce ferman) vasıl olucak malum ola ki Şeyh Çayırı evladından? Halil ve İsmail nam kimesneler dersaadetime (başkentime) arzuhal idüb Arabkir kazasında vaki (bulunan) Şeyh Çayırı ma’ On-er mezrası dimekle maruf (bilinen) mutasarrıf oldukları malume’l-hudud (sınırları bilinen) yerlerinde defterde maktu’ kayd (silinmiş kayıt) olmağla öşr-i meadin maktuları (maden vergileri ) sahib-i arazi olan Arabkir ve Çemişgezek eminlerine virüb ……(bu kısım eksik) mezburlar (adı geçenler) kanaat itmeyüb hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) ve defter-i ziyade taleb ve dört beş seneden berü beşer altışar bin akçeleri olub ziyade gadr ve teaddi (fazlasıyla zulüm ve zorbalık) eyledükleri bildürüb hilaf-ı defter-i hakani (saltanat defterine aykırı hareket) ve mugayir-i karih-i teaddileri (aykırı olan zorbalıkları) men olunmak babında emrim olmuştur buyurdum ki vusul buldukta bu babda sadır olan (çıkan-yayınlanan) emrim üzerine amel dahi husus-ı mezbur (bahsi geçen husus) temam-ı müteayyir ve dergah-ı muallamdan )yüce dergahımdan) ihrac olunmuş mühürlü sahih suret defter-i cedid-i hakani (yeni saltanat defteri) taleb idüb göresüz zikrolunana arazi defterde maktu (değeri biçili) kaydolunmuş ise sahib eyledükleri terekelerinden öşr-i meadin maktuları virdüklerinden (maden vergileri) sonra mezbureden (bahsi geçenlerden) ziyade talebiyle (fazlasını isteyerek) bunları teaddi ve rencide (incitme) ittirmeyüb men ve def eyliyesüz min ba’d (bundan sonra) kanun ve deftere ve kadime ve emr-i hümayunuma (kutlu emrime) mugayir (aykırı) iş ettirmeyüb husus-ı mezbur (bahsi geçen husus) içün bir dahi emrim varmakluk eylemiyesüz ve şöyle bilüb alamet-i şerife itimad kılasız.

Tahriren fi evahir-i cumade’l-ula es-sene erba’a ve selasin ve mi’e ve elf 1134-1722(III. Ahmed: 22 Ağustos 1703-1730)

Mahrusa-yı Kostantiniyye

6 No’lu Ferman

(baş tarafıyırtılmış)... eyledüklerine İstambul nükebasından (nakibler) yedlerinde (ellerinde) maculeye hüccet ve temessükleri (kulanma hakkını gösteren belge) var ise aşair-i şeriye (şeri vergiler) ve avarız-ı seferiye (savaş zamanında alınan vergiler) vesair emr-i şerif ile vaki tekalifinden (vergilerinden) tahammüllerine göre hisselerine düşeni eda eylediklerinden ( ödediklerinden) sonra karye-yi mezbure (adı geçen köy) zabitine hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) …….(bu kısım eksik) ve ehl-i örf taliası taraflarından bi-la emr-i emr-i şerif (yüce emir olmaksızın) tekalif-i meşakk (meşakkatli olan vergiler) talebi ile bunları teaddi ve rencide (baskı ve zulüm) ittirmeyüb min ba’d (bundan sonra) kanuna ve emr-i hümayunuma (kutlu emrime) muhalif kimesneye iş ettirmeyüb bu husus içün bir dahi emrin varmalu eylemiyesüz, şöyle bilüb alamet-i şerife itimad kılasız.

Tahriren fi evasıt-ı şehru Rebiü’l-evvel es-sene selase ve semanin ve mi’e ve elf 1183-1770

(III. Mustafa, 1757/1774) Mahrusa-yı Kostantiniye

YENİ BULUNAN BELGELERDE ONAR KÖYÜNE İLİŞKİN BİLGİLER

Başbakanlık  arşivi 64 numaralı 1518 yılı Arapgir’e ait ilk tahrir defterinde Şeyh Çayırı Mezrası ma Oner (Onar’la birlikte Şeyh Çayırı Mezrası) VİRANE (yıkılmış,terkedilmiş) olarak gösterilmekte. Bu gösteriyor ki, 1514 Çaldıran savaşı öncesi ve sonrası Yavuz Selim’in “Kızılbaş kırımı ve sürgünü” siyaseti uygulanmış; bu yerleşim birimi yakılıp yıkılarak viraneye dönüşmüş. Oysa aynı tarihte hemen yakınındaki Ağcemağara/Tutağacı mezr.sında 6 hane vergi mükellefi ve 2 bekârın varlığı, sakinlerinin Kızılbaş olmadığı ya da dönmüş oldukları anlaşılıyor.

1523 tarihli tahrir defterinde sadece Vakf-ı şeyh-i Şeyh Çayırı adı geçiyor. Anlaşılıyor ki sürgünden dönüş başlamış ve Vakıfname gösterilerek köylerine yeniden yerleşmişler.

Bu tarihte Tutağacı Mezrası’nda 16 hane ve 13 bekâr bulunuyor. Uridik’te ise 20 hane, 13 bekâr..

1569 tarihli defterde  Ber vech-i maktu der yed-i Derviş Yakub ve Hüseyin biraderan’an veladan-ı Şeyh Hasan Oner. Hasıl: 400 yazılıdır. Hasılatın 400 (..) olduğu vakıf arazisini, Şeyh Hasan Onar evlatlarından Derviş Yakup ve derviş Hüseyin belirli bir bedel karşılığı (mütevelli olarak?) ellerinde bulundurdukları görülüyor. Bu tarihte Tutağacı mezrasında 20 hane vergi mükellefi ve 8 bekâr görülüyor.

1643’de Aragir’in 144 köyü ve 8 mezrası vardı. Köy ve mezraların vergi hanesi listesinde Onar köyünde 6 hane  vergi mükellefi gösterilmekte. Tutağacı’nda yok. Uritik’te sadece 3 hane bulunmakta.

1798 yılı tahrir defterinde Onar köyü ve Şeyhçayırı Mezrası’nda hane sayısı: 63, Erkek Nüfus : 198 idi ve erkek nüfusun  adlarıyla birlikte yaşları da liste halinde verilmiştir. Yerleşimin ortalama nüfusu kadın ve kızlarla birlikte  396 olmalıdır.

1643 yılı avarız(vergi mükellefi) hane listesinde  vergiden muaf Dedeler:

Hasan oğlu Mehmet Dede

Pirzade Şeyh Bahşayiş

Mehmet oğlu Ahmet Dede

Veli oğlu Uğurlu Dede

Mustafa oğlu İbrahim Dede

(1642 tarihli Sultan İbrahim Fermanında geçen Mustafa oğlu Seyid Osman bu sonuncu Dede olmalı. Öyle anlaşılıyor ki, resmiyette takıye yapılarak Seyid Osman kullanılmış.)

(Bu bilgiler, Dr. Vural Genç’in Henüz Basılmamış Arapgir Üzerinde Geniş Kapsamlı Çalışması’ndan alınmıştır.)

1831 yılı İlk Nüfus Sayımında Nüfus İcmal Defteri’ndeki Onar köyü:

Hane sayısı : 81

Yetişkin orta yaşlı erkek (Tüvana) : 68

Çocuk (Sıbyan) : 76

Yaşlı erkek (Musin) : 40

Askerlik çağındaki genç erkek (Nizamiye) : 13 

Dışarıda bulunan, gurbetçi erkek (mahall-i ahir) : 36

D : 1

Toplam : 234  Kadın ve kızlarla birlikte ortalama nüfus  468 olmalıdır.                       

(Başbakanlık Arşivi, D.CRD, Genel : 40721, Özel: 845’den aktaran Ahmet Aksın ve

Erdal Karakaş, “19. Yüzyıl Nüfus İcmal Defterinde Arapgir”, FÜ Sosyal bilimler Dergisi)